Sacro-pop
Literaturoznawcze badania nad twórczością współczesnych autorek i autorów dotykających kategorii sacrum są wciąż istotnym składnikiem tematycznym wielu ujęć akademickich. Trudno się temu dziwić, kiedy wyraźnie widać zjawiska kryzysu światopoglądu religijnego w społeczeństwach tradycyjnych czy też istnienie różnych form postsekularyzmu. Dzisiejsze interpretacje kryptoteologii i aktów duchowości prywatnej ukazują, że w „płynnej” rzeczywistości kulturowej dyskusje o sacrum, religijności czy metafizyce stanowią ważką część dyskursu humanistycznego.
W przedkładanym tutaj tomie artykułów pojawia się hasło „sacro-pop”, które jest wywołaniem obecności metafizyki oraz duchowości w kulturze współczesnej (głównie w literaturze). Myślimy o nim w sposób neutralny, nie skazując cząstki „sacro” na obniżenie wartości ze względu na składnik „pop”. Najbardziej ogólnie rzecz ujmując, praca ma pokazać konteksty istnienia sakralności w otoczeniu fenomenów kultury popularnej i masowej. Ten typ kultury stanowi fakt, zjawisko
odczuwane powszechnie, zawłaszczające każdy atrakcyjny element człowieczej ekspresji, także wyrażanie sacrum czy konfesję religijną. Bez względu więc na to, czy zajmujemy się różnymi tradycjami chrześcijaństwa, religii Dalekiego Wschodu czy nurtami duchowości New Age, obok opisu świętości u filozofów, liderów duchowości czy u wielkich autorytetów moralnych, ciągle pojawia się kategoria świętości również w ujęciach nieortodoksyjnych, artystycznych, prywatnych i mocno subiektywnych. Poza ekspresjami wysublimowanymi i systemowymi istnieją formy schematyczne oraz jednorazowe, oprócz uniwersalistycznych – bardzo partykularne, wraz z wypowiedziami odpowiedzialnymi funkcjonują prowokacje i artystowskie gesty. Warto dziś mówić/pisać o tym w możliwie bezstronny sposób…
Rozważania o kategorii „sacro-pop” prezentowane w niniejszej książce rozpoczynamy zatem od artykułu dr Katarzyny Kaczor-Scheitler (Uniwersytet Łódzki), która wywołuje fenomen kulturowy Biblii pauperum w odniesieniu do tradycji polskiej. Jak zaznacza autorka, warto analizować tego typu wydawnictwa nie tylko w aspekcie ukazania prawd biblijnych odbiorcom niewykształconym (ubogim), ale również jako sposób schematycznego wyrażania świętości. Następnie prezentujemy wypowiedź mgr Marty Jakubowskiej (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza) Przedstawiciele mocy we współczesnej polskiej literaturze fantasy. Jest to przegląd utworów kilku polskich autorów, którzy w bardzo popularnym dziś gatunku próbują przemycić mity i motywy wywodzone z różnych tradycji religijnych. Innego gatunku wypowiedzi literackiej dotyczy artykuł mgr Zuzanny Szwedek-Kwiecińskiej (Akademia Pomorska / Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie) także związany ze współcześnie definiowaną regionalnością. Autorka w tekście Sacrum (nie)kobiece w powieści Martyny Bundy Nieczułość opisuje doświadczenie świętości w kaszubskiej przestrzeni kulturowej wyrażone zdecydowanie nietradycyjnie przez kobiecy podmiot. Następny artykuł napisany przez mgr Wiolettę Głowę (Akademia Pomorska w Słupsku) to tekst pt. Makabreska wałbrzyska Ciemno prawie noc Joanny Bator. Autorka ukazuje tutaj, jak w utworze o regionalistyczno-thillerowym wymiarze może pojawić się treść sakralna, nie tyle opisywana w ujęciu tradycyjno-dewocyjnym, ile wydobywająca się z miejsc i przestrzeni krajobrazu świata zewnętrznego oraz pamięci narratora. Ostatni w tej części naszej pracy artykuł autorstwa mgra Macieja Łozowskiego (Uniwersytet w Białymstoku) ma dobitnie sformułowany tytuł Świętość w Katonieli Ewy Madeyskiej. Autor przedstawia w swych rozważaniach złożoną i prowokacyjną powieść, ukazującą m.in. atrofię autentycznego życia religijnego i naznaczenie go czynnikami ideologiczno-politycznymi.
Następne wypowiedzi o formach ekspresji sacrum zestawione zostały w grupę tematyczną związaną z muzyką i kulturą popularną. Jako pierwszy pojawia się tutaj artykuł dra hab. Jacka Sieradzana (Uniwersytet w Białymstoku) pt. Uduchowiony, ale niereligijny, w którym przeprowadza się przegląd sceny rockowej od końca lat sześćdziesiątych XX wieku do XXI wieku pod kątem manifestowania swej religijności przez powszechnie rozpoznawalnych muzyków-liderów. Autor ukazuje nade wszystko zjawiska w kulturze Zachodu (rockowe grupy brytyjskie oraz amerykańskie), pozostawiając przestrzeń na dalsze eksploracje w ramach analizy innych gatunków muzycznych (jazz, blues, metal). Ostatnia wypowiedź w tej grupie tekstów
autorstwa dra Pawła Plichty (Uniwersytet Jagielloński) Noe we współcześnie opowiedzianym biblijnym micie – Hydropiekłowstąpienie stanowi analityczne ujęcie problematyki i precyzyjnie wypunktowuje sferę literackiego obrazowania sacrum w tekstach służących wszak scenicznemu wykonaniu. Szczególnie cenne jest tutaj pokazanie produktywności biblijnego mitu w kontekście zsekularyzowanej kultury współczesnej, którą wyrażają formy muzyki alternatywnej.
Kolejna część kompozycyjna naszej monografii zawiera dwa artykuły o profilu kulturoznawczym. W pierwszym mgr Magdalena Duczmal (badaczka niezależna) podejmuje temat Supermarket religijności – czyli jak budynek został bogiem. „Pop-religia” Japonii. Wypowiedź ta przedstawia nieco egzotyczną dla współczesnej kultury Zachodu cechę diwinizowania elementów architektury, co ma tyleż związek z naturalną tendencją człowieka do usensowiania świata, co i z wpływem kultury popularnej. Następny tekst prof. dra hab. Daniela Kalinowskiego (Akademia Pomorska w Słupsku) Zen i motocykle. Wschodnia duchowość na wolnym rynku także dotyczy kultury Japonii, jednakże nie tyle jej oryginalnej jakości, ile zachodnich interpretacji wysublimowanej tradycji buddyzmu zen.
Ostatnia część naszej pracy związana jest z kulturową obecnością nowych mediów, w których treści światopoglądowe (religijne, metafizyczne) również znajdują swoje odzwierciedlenie. Pokazuje to zjawisko mgr Wojciech Pietras (Uniwersytet Warszawski) w artykule Anty-sacro-pop. Jak i dlaczego polscy internauci szkalują papieża?. Zasadniczy problem stanowi sprzeciw anonimowych internautów wobec kultu Jana Pawła II i roli Kościoła katolickiego jako instytucji ukrywającej przewiny społeczno-moralne duchowieństwa. Ostatni tekst wiąże się z jeszcze odmiennym medium kultury współczesnej, rzeczywistością wirtualną, której opis dopiero się tworzy w obrębie dyskursu humanistycznego. Mgr Alicja Syta (Akademia Pomorska w Słupsku) w wypowiedzi pt. Chrześcijaństwo w grach cyfrowych – analiza wybranych tytułów. Bluźnierstwo, świętokradztwo czy moralizacja i edukacja? przedstawia w wydawałoby się jedynie ludycznej sferze obecność problematyki konfesyjnej, której nie można traktować tylko jako element zabawy, lecz jako ważną decyzję ideową. (Ze Wstępu).
Daniel Kalinowski i Zuzanna Szwedek-Kwiecińska
Słowo wstępne 7
W literaturze dawnej i współczesnej
Katarzyna Kaczor-Scheitler
Biblia pauperum w tradycji polskiego średniowiecza jako przemyślany i spójny czy schematyczny i uproszczony przekaz chrześcijaństwa? 17
Marta Jakubowska
Przedstawiciele mocy we współczesnej polskiej literaturze fantasy 49
Zuzanna Szwedek-Kwiecińska
Sacrum (nie)kobiece w powieści Martyny Bundy Nieczułość 73
Wioletta Głowa
Makabreska wałbrzyska. Ciemno, prawie noc Joanny Bator 91
Maciej Łozowski
Świętość w Katonieli Ewy Madeyskiej 111
W muzyce
Jacek Sieradzan
Uduchowiony, ale niereligijny 133
Paweł Plichta
Noe we współcześnie opowiedzianym biblijnym micie – Hydropiekłowstąpienie 161
W kulturoznawstwie
Aleksandra Duczmal
Supermarket religijności – czyli jak budynek został bogiem. „Popreligia” Japonii 187
Daniel Kalinowski
Zen i motocykle. Wschodnia duchowość na wolnym rynku 207
W mediach
Wojciech Pietras
Anty-sacro-pop. Jak i dlaczego polscy internauci szkalowali papieża? 229
Alicja Syta
Chrześcijaństwo w grach cyfrowych. Bluźnierstwo, świętokradztwo czy moralizacja i edukacja? 251
Indeks osobowy 289
Bibliografia 305
