Wojna - męskość - literatura
Książka, którą przedkładam życzliwej uwadze czytelników, składa się z dwóch części. Obie dotyczą tego samego zagadnienia – związku między wojną a męskością. Materiału do analiz dostarcza przede wszystkim literatura. Stąd tytuł tej rozprawy, który nie rości sobie pretensji do opracowania monograficznego (przy tak sformułowanym zagadnieniu chyba niemożliwego do zrealizowania), tylko raczej pretenduje do wstępnych rozpoznań, dotyczących zresztą przede wszystkim literatury polskiej. W pierwszej części książki, zatytułowanej Mity i ideologie, najpierw wyjaśniam, jak jest rozumiana kategoria męskości w ujęciu socjologicznym i antropologicznym. Nauki społeczne jako pierwsze zwróciły uwagę na to, że społeczeństwa
tworzą normy dotyczące zarówno kobiecości, jak i męskości. Mężczyźni przeznaczeni do ról wojowniczych i instrumentalnych „musieli być agresywni, bezwzględni i racjonalnie myślący”10. Te cechy wyraźnie odróżniały ich od – traktowanych w równie stereotypowy sposób – łagodnych, empatycznych i reagujących emocjonalnie kobiet. „Wyrabianie” męskości dokonywało się często na drodze wspólnotowych, inicjacyjnych rytuałów, w których młodych adeptów poddawano wymyślnym testom sprawdzającym ich odporność na fizyczny ból i psychiczny stres. Wojna jako zdarzenie kulturowe stanowiła w większości społeczeństw podstawowy sposób socjalizacji mężczyzn. Temu były podporządkowane ideologie plemienne, wspólnotowe, państwowe, narodowe, klasowe itp.
W części drugiej książki, zatytułowanej Konfrontacje, przyglądam się wybranej twórczości literackiej powstającej w okupowanej Polsce i stanowiącej zapis męskiego doświadczenia wojny. Bojarskiego, Gajcego, Baczyńskiego (o których piszę więcej) oraz Stroińskiego i Trzebińskiego (o których piszę mniej) łączy przynależność do pokolenia wojennego, czyli ludzi urodzonych w okolicach roku 1920. Ich dorastanie do wieku męskiego dokonywało się w odniesieniu do tradycyjnego polskiego męskiego etosu żołnierskiego. Na kształtowanie się ich męskiej tożsamości wpływ miały takie czynniki, jak rodzinne przykłady przodków, ideały wychowawcze propagowane przez sanacyjną oświatę, przekazywane w szkole i w domu wzory literackie, popularne piosenki żołnierskie, reakcja na militarną klęskę we wrześniu 1939 roku, lektury pokoleniowe (np. Kamienie na szaniec Kamińskiego). Wreszcie – ich bezpośredni udział w akcjach sabotażowych, dywersyjnych i zbrojnych. Omawianych w tej książce autorów wiąże ze sobą też to, że byli poetami, nie wyłącznie, bo parali się różnymi rodzajami twórczości literackiej, ale z rolą poety – mocno zmitologizowaną w polskiej tradycji kulturowej – identyfikowali się najbardziej. W ich twórczości daje się zauważyć konflikt męskiej tożsamości między tymi dwiema społecznymi rolami – poety i żołnierza. Próbuję się także przyjrzeć zarysowującej się w twórczości tych autorów relacji między żołnierską męskością a „cywilną” kobiecością.
Posługuję się w całej pracy takimi pojęciami, jak Maska Męskości Żołnierskiej, Mechanizm Rozłączenia, Męski Kompleks Słabości, Obietnica Prawdziwej Męskości. Mają one w zamyśle posłużyć konceptualizacji omawianej problematyki. Spośród nich najważniejsze wydaje mi się pojęcie Ideologicznej Triady, spajającej ze sobą takie pojęcia, jak wojna, męskość i bohaterstwo. (Fragment Wstępu)
WSTĘP: „MĘŻCZYŹNI NIE OPOWIADAJĄ KOBIETOM O WOJNIE” 5
CZĘŚĆ I. MITY I IDEOLOGIE 13
I. WOJNA A MĘSKOŚĆ 15
1. Wynalazek męskości 15
2. Ideologia męskości militarnej 23
3. Rytuał, święto, metafizyka i mistyka, czyli pułapka męskości militarnej 27
4. Mechanizm rozłączenia 46
II. IDEOLOGICZNA TRIADA: WOJNA – MĘSKOŚĆ – BOHATERSTWO 55
1. Homer – męskość heroiczna 56
2. Tyrteizm – męskość ofiarnicza 60
3. Idea rycerstwa 62
4. Od Don Kichota do Robinsona Cruzoe – kryzys męskości rycerskiej 67
5. Mit sarmackiego wojownika 73
6. Romantyzm – męskość między bohaterstwem a tragizmem 86
6.1. Epoka męskiego bohaterstwa 86
6.2. Romantyczne wzory męskości militarnej 93
6.3. Erotyczny trójkąt: mężczyzna – kobieta – ojczyzna 103
6.4. Mit męskości ułańskiej 107
6.5. Tragizm heroizmu 122
7. 1863-1939: Męskość versus nowoczesna wojna 124
7.1. Od kryzysu męskości do obietnicy wielkiej przygody 124
7.2. Sienkiewicz – Żeromski: reaktywacja ideologicznej triady 128
7.3. Rzeź 132
CZĘŚĆ II. KONFRONTACJE 141
I. POKOLENIE WOJENNE 143
1. Wojna jako doświadczenie pokoleniowe 143
2. Hegemonia męskości żołnierskiej 148
3. Mit poety-żołnierza 150
4. Wychowanie żołnierskie 154
II. TRUBADUR NA WOJNIE, CZYLI SEN O ŻOŁNIERSKIM CZYNIE (BOJARSKI) 167
1. „Własną małością zrozpaczony” – Bojarskiego marzenie o wielkości 167
2. „Jak boli” – pokoleniowa reakcja na klęskę września 174
3. Piosenki żołnierskie a mitologia męskości ułańskiej 180
4. Poezja i czyn 188
5. Żołnierze, dziewczyna i… idea 194
III. MITOLOGIA MĘSKOŚCI W KAMIENIACH NA SZANIEC ALEKSANDRA KAMIŃSKIEGO 204
1. Książka pokolenia 204
2. Męska narracja biograficzna (Kamienie na szaniec Karola Koźmińskiego) 209
3. „Twardość i szorstkość, męskość i pewność siebie” 213
IV. ANIOŁ NA WOJNIE, CZYLI MĘSKI KOMPLEKS SŁABOŚCI (BACZYŃSKI) 226
1. Baczyński między kobiecością a męskością 226
2. „Ale ciąży ten pancerz” – figury męskości: rycerz i anioł versus żołnierz 232
3. „Ciemne miłowanie” – figury męskości: mąż i ojciec versus żołnierz 246
4. „Lęk niemęski, przed słabością” 258
5. „Ojcze, na wojnie twardo” – fatum żołnierskiego dziedzictwa i azyl kobiecości 268
V. HOMER NA WOJNIE, CZYLI OD PSYCHOLOGII MĘSKOŚCI DO ETYKI MĘSKOŚCI (GAJCY) 283
1. „Młodzi idą na wojnę” 283
2. Prawo do męskiego strachu (Twarzą w noc; Paweł) 291
3. Fantazmat kobiecości ocalającej (Cena) 295
4. Męska wojenna trauma i kobieca empatia (Trzy śmierci) 303
5. „Piękne, męskie życie przy boku swej ukochanej” (Homer i Orchidea) 315
ZAKOŃCZENIE 323
BIBLIOGRAFIA 326
INDEKS OSÓB 347
