Źródła do dziejów Żmudzi (1522-1648)
Opracowali – Eugenijus Saviščevas i Jonas Drungilas
Redakcja – Tomasz Kempa
Podczas przygotowywania do druku przed dziesięcioma laty zbioru przywilejów nadanych Żmudzi zrodził się pomysł uzupełnienia go o dokumenty, które dostarczą więcej informacji o specyfice historii politycznej i społecznej tego regionu. Jednak poszukiwanie i opracowanie tego rodzaju źródeł wymagały znacznie więcej czasu, dlatego wówczas trzeba było zrezygnować z tego pomysłu. Możliwość przeprowadzenia kwerendy w tym właśnie kierunku pojawiła się po uzyskaniu środków z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, przyznanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Rzeczypospolitej Polskiej, w ramach projektu badawczego koordynowanego przez prof. Tomasza Kempę z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Zgodnie z założeniami w prezentowanym tomie zebrano źródła ukazujące rozwój polityczny i społeczny Żmudzi oraz specyfikę i odmienność tej krainy, które obok publikacji przywilejów ziemskich mogą stać się swoistym przewodnikiem przedstawiającym różne aspekty życia publicznego ziemi żmudzkiej w okresie wczesnonowożytnym.
Do publikacji zostały wybrane dokumenty z lat 1522–1648, spisane w języku ruskim i polskim. Pierwsza data wynika z najwcześniejszego odnalezionego dokumentu wpisującego się w przyjęte przez wydawców założenia. Rok 1648 wybrano jako datę zmiany władców, zapowiadającą jednocześnie ważne przemiany w Wielkim Księstwie Litewskim w związku z rozpoczynającym się powstaniem Chmielnickiego.
Edycja zawiera głównie publiczne dokumenty związane z rządami na Żmudzi. Co prawda wydawcy zdecydowali się umieścić w publikacji kilka przywilejów nadanych poszczególnym osobom, jednak ich treść ma wyraźny charakter publiczny, a przede wszystkim ukazuje specyfikę tej litewskiej prowincji. Odnosi się bowiem do urzędów funkcjonujących jedynie na Żmudzi bądź do sposobu ich nadawania przez hospodara. Ponadto w zbiorze zostało zamieszczonych kilka listów, w których m.in. można znaleźć informacje ukazujące przebieg elekcji i nominacji na starostwo żmudzkie lub przedstawiające sytuację wyznaniową w tej krainie. Część z nich została opublikowana jedynie we fragmentach, gdyż pozostałe ich partie nie dotyczą spraw żmudzkich. Główny trzon dokumentów zamieszczonych w publikacji można uznać wszakże za źródła do historii żmudzkiego parlamentaryzmu. Ukazują one zasadniczo rozwój tradycji komunikacji politycznej między regionem a centrum państwa (Wielkim Księciem Litewskim i miejscowymi urzędnikami oraz stanem szlacheckim). Z prowincji do kancelarii wielkiego księcia były wysyłane skargi, prośby, uchwały zgromadzeń szlacheckich. Z kolei z kancelarii wielkoksiążęcej na Żmudź trafiały różne nakazy, przywileje dla mianowanych urzędników, regulaminy dotyczące zarządzania, wyroki sądu książęcego etc. Większość tych dokumentów ma istotne znaczenie, gdyż ich wymierne skutki wywarły określony wpływ na zarządzanie prowincją, a także na jej życie społeczno-polityczne. Zbiór zawiera też zachowane instrukcje sejmikowe z terenu Żmudzi i inne dokumenty wiążące się z funkcjonowaniem tutejszych sejmików. Włączono do niego wszystkie znane wydawcom instrukcje sejmiku żmudzkiego z okresu do 1648 r.
