Emocje a prawo. Znaczenie i rola uczuć w ujęciu filozoficznoprawnym
Nieufność w odniesieniu do emocji wynika w dużej mierze z założenia, że rozum i emocje pozostają względem siebie w opozycji. Emocje są bowiem często postrzegane jako afekty lub ślepe namiętności prowadzące do błędnych decyzji bądź przesadzonych reakcji. Przypisuje się im takie cechy, jak: irracjonalność, subiektywność, niestabilność, chaotyczność, stronniczość. Rozum zaś kojarzony jest z takimi cechami, jak: racjonalność, obiektywność, stabilność, porządek, bezstronność. Z tych założeń wynika często lekceważenie emocji lub eliminowanie ich w kontekście prawa. Prawo nie działa w próżni, ale odnosi się do wartości, tożsamości oraz więzi, a we wszystkich tych aspektach istotną rolę odgrywają uczucia. Dowartościowanie emocji w porządku prawnym wymaga przede wszystkim ich zrozumienia. W publikacji autorka analizuje filozoficzne źródła sporu o naturę emocji i relację między rozumem a emocjami. Następnie odnosi te rozważania do konkretnego kontekstu społecznego – regulacji stosunków międzyludzkich za pomocą instrumentów prawnych. Książka jest zaproszeniem do dalszych rozważań nad rolą emocji w prawie, a także próbą całościowej syntezy rozważań nad rozumieniem emocji w filozofii i filozofii prawa. Zaprezentowane w niej zagadnienia stanowią także przyczynek do dalszych rozważań filozoficznych nad rolą uczuć w kontekście moralnym i prawnym.
Wykaz skrótów ...............................................................................................................11
Wprowadzenie ................................................................................................................13
Rozdział I
Konceptualizacja emocji w wybranych tradycjach filozoficznych ......................21
1. Emocje: historia pojęcia i kluczowe zmiany światopoglądowe ........................................ 21
2. Emocje, rozum, moralność .................................................................... 30
2.1. Starożytność: Platon, Arystoteles, stoicy ...................................... 31
2.2. Średniowiecze: św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu ............... 40
2.3. Nowożytność: Pascal, Kartezjusz, Spinoza, Hobbes .................. 51
2.4. Teoria uczuć moralnych: Shaftesbury, Hutcheson, Hume i Smith .................................. 63
2.5. Racjonalizm Kanta ........................................................................... 71
2.6. Romantyzm i pozytywizm ............................................................. 78
2.7. Fenomenologia uczuć: Stein, Scheler, Sartre ............................... 83
2.8. Podsumowanie ................................................................................. 97
Rozdział II
Teorie emocji .................................................................................................................101
1. Spór o naturę emocji ............................................................................. 101
1.1. Emocje jako odczucia (doznania cielesne) ................................. 103
1.2. Emocje jako sądy poznawcze....................................................... 107
1.3. Emocje jako motywacja ................................................................. 115
1.4. Teorie mieszane .............................................................................. 119
2. Spór o pochodzenie emocji – natura czy kultura? ........................... 125
2.1. Emocje jako adaptacje ewolucyjne ............................................. 129
2.2. Emocje jako konstrukty ................................................................ 135
A. Konstruktywizm psychologiczny .......................................... 136
B. Konstruktywizm społeczny .................................................... 139
2.3. Natura, kultura i przestrzeń wolności – duchowość oraz refleksyjność ........................... 154
Rozdział III
Ciało – umysł – świadomość: emocje jako nośniki znaczeń ...............................161
1. Manifestacja emocji ............................................................................... 165
1.1. Niewerbalna ekspresja emocji: ucieleśnienie ............................ 166
1.2. Artykulacja emocji: emocje a język ............................................. 176
2. Poznanie: znaczenia i wartości............................................................ 184
2.1. Intencjonalność emocji .................................................................. 184
2.2. Inteligencja emocji ......................................................................... 193
3. Motywacja: zaangażowanie ................................................................ 206
3.1. Pragnienia, uczucia i wola ............................................................ 208
3.2. Charakter: rola uczuć w wychowaniu i doskonaleniu siebie ...................................... 214
Rozdział IV
Ujęcie emocji w wybranych nurtach filozoficznoprawnych ...............................219
1. Prawo naturalne .................................................................................... 219
1.1. Klasyczne prawo naturalne .......................................................... 219
1.2. Nowożytne prawo naturalne ....................................................... 226
1.3. Podsumowanie ............................................................................... 230
2. Pozytywizm prawniczy ........................................................................ 231
2.1. Ojcowie pozytywizmu prawniczego: Jeremy Bentham i John Austin .............................. 233
2.2. Jurysprudencja normatywna Hansa Kelsena ........................... 237
2.3. Wyrafinowany pozytywizm prawniczy Herberta Harta ........ 242
2.4. Podsumowanie ............................................................................... 244
3. Realizm prawny .................................................................................... 245
3.1. Realizm prawny amerykański ..................................................... 246
3.2. Skandynawski realizm prawny ................................................... 254
3.3. Psychologiczna teoria prawa Leona Petrażyckiego .................. 258
3.4. Podsumowanie ............................................................................... 269
4. Współczesne nurty ................................................................................ 270
4.1. Hermeneutyka prawnicza ............................................................ 270
4.2. Jurysprudencja krytyczna ............................................................ 273
4.3. Prawo i ekonomia (behawioralna) .............................................. 276
4.4. Prawo i nauki kognitywne ........................................................... 285
4.5. Prawo i emocje ............................................................................... 289
5. Wnioski ................................................................................................... 295
Rozdział V
Rozumienie emocji a wykładnia prawa: wybrane przykłady ............................299
1. Emocje a świadomość, wola i charakter (wymiar praktyczny) ..... 304
1.1. Działanie: odpowiedzialność, kara, ważność oświadczeń woli ................................ 305
1.2. Emocje jako element motywacji zasługującej na szczególne potępienie .................... 321
1.3. Emocje jako prognoza na przyszłość: okazanie skruchy i przyznanie się do winy .............. 327
1.4. Podmiot prawny a podmiot moralny: wychowawcza funkcja prawa? ....................... 339
2. Emocje: cele, wartości, tożsamość (wymiar eudajmonistyczny) ..... 343
2.1. Emocje jako ważny składnik dóbr osobistych........................... 343
2.2. Emocje jako aspekt chronionych wolności: ochrona uczuć religijnych ....................... 357
3. Wnioski ................................................................................................... 368
Uwagi końcowe ............................................................................................................371
Bibliografia ....................................................................................................................379
