Ikony normalizacji
Książka omawia znaczenie obrazów w odbudowie powojennych społeczeństw niemieckich. Filmy, fotografie prasowe, ulotki, plakaty, reklamy czy znaczki pocztowe to ważne czynniki przemian i powrotu do „normalności” w pierwszych latach po zakończeniu drugiej wojny światowej. W bogato ilustrowanej pracy Magdalena Saryusz-Wolska przedstawia szerokie spektrum powojennych tematów i prezentuje panoramę niemieckich mediów w latach 1945–1949. Głównymi obszarami analizy autorki są: wizualne rozliczenie z nazizmem, obrazy ruin i odbudowy, popularne reprezentacje ciała.
Kiedy w maju 1945 roku Niemcy ostatecznie przegrali wojnę, rozpoczął się proces powracania do „normalności” w podwójnej funkcji: z jednej strony chodziło o przejście od nadzwyczajnego stanu wojny do zwyczajnej codzienności, co wobec strat w ludności, wielomilionowych migracji, zniszczeń substancji mieszkaniowej i infrastruktury, braku żywności i opału, a także okupacji kraju przez zwycięskie armie nie było zadaniem łatwym; z drugiej strony powrót do normalności oznaczał konieczność rozliczenia z niedawną przeszłością nazistowską. Za winnych szybko uznano Hitlera, SS i wysokich funkcjonariuszy NSDAP.
Odpowiedzialnością za zbrodnie narodowego socjalizmu, a także za upadek Niemiec – „niemiecką katastrofę”, jak to wówczas określano – obarczono zatem nielicznych „złych” nazistów (w Niemczech wschodnich posługiwano się terminem „faszyści”), reszta społeczeństwa przyjęła zaś, za przyzwoleniem aliantów, status mniej lub bardziej niewinnych ofiar wojny. Pozwoliło to na szybką odbudowę kraju, jakkolwiek realizowaną odmiennie w zachodnich strefach okupacyjnej i w strefie radzieckiej. W publicznym dyskursie niemieckim skutki owego dwutorowego rozliczenia, dzielącego społeczeństwo na sprawców i ofiary, są obecne do dziś.
Proces „radzenia sobie z przeszłością”, „układania życia na nowo”, a także odbudowy tożsamości zbiorowej rozpoczął się już wiosną 1945 roku. Książka Ikony normalizacji nie tylko pokazuje, jak Niemcy w pierwszych latach po II wojnie światowej odtwarzali zniszczone wcześniej struktury społeczne, ale przede wszystkim koncentruje się na sposobach wizualizacji tego procesu. Autorka analizuje kultury wizualne (ze względu na odrębność realiów w różnych częściach Niemiec: w liczbie mnogiej) czterech stref okupacyjnych od momentu zakończenia wojny do utworzenia RFN w maju i NRD w październiku 1949 roku.
W centrum zainteresowania autorki stoi publiczna ikonosfera Niemiec, analizowana w oparciu o obrazy widoczne w przestrzeni miejskiej, takie jak: plakaty, ulotki, reklamy, banknoty, znaczki pocztowe, fotografie i ilustracje prasowe (z ponadlokalnych dzienników oraz wybranych tytułów prasy ilustrowanej), filmy grane w niemieckich kinach, zarówno fabularne, jak i kroniki filmowe i nieliczne dokumenty. Wobec wielości źródeł praca ma charakter przeglądowy, jakkolwiek wybrane zjawiska omawiane są dokładniej w trybie studiów przypadków.
Metodologicznie praca czerpie zarówno z dorobku historii wizualnej, historii kulturowej, jak i historii sztuki czy filmoznawstwa. Można ją ulokować w zakresie tak zwanego kulturoznawstwa historycznego. Zasadniczą ideą, przyświecającą pracy, jest praktyka interpretacyjna, w której historia służy zrozumieniu obrazów. Chodzi zatem o sam materiał wizualny – autorka nie traktuje go jak klasycznego źródła historycznego, pozwalającego na rekonstrukcję minionych realiów, lecz stara się go interpretować w oparciu o wiedzę na temat ówczesnej rzeczywistości.
Wizualny dyskurs powrotu do normalności analizowany jest w trzech obszarach tematycznych: (I) rozliczenia z narodowym socjalizmem; (II) obrazów ruin i odbudowy kraju; (III) profilaktyki zdrowotnej i obrazów związanych z ciałem i seksualnością. Z uwagi na specyficzną strukturę demograficzną, w której dominowały kobiety (wielu mężczyzn zgięło na froncie lub przebywało w obozach jenieckich, skąd zaczęli powracać w 1947 roku), istotnym kluczem interpretacyjnym są kategorie zaczerpnięte z teorii wizualności zorientowanych na analizę relacji płci. Wywód prowadzony jest w odniesieniu do wskazanych problemów, bez osobnego podziału na poszczególne media, tj. filmy, ilustracje prasowe, plakaty etc. omawiane są łącznie.
Ważnym elementem pracy są ilustracje, zebrane w niemieckich archiwach i bibliotekach. Opowiadają one historię powrotu Niemców do „normalności”, która była stanem wyobrażonym, odwołującym się zarówno do wartości przedwojennych, jak i do tego, co należało stworzyć od podstaw. Fotografie, plakaty czy filmy zwiastowały nie tylko odnowę polityczną i moralną, ale przede wszystkim odbudowę materialną i społeczną. „Normalnością” – jak pokazują analizowane w tej książce obrazy – była tradycyjna, dwupokoleniowa rodzina, w której mężczyzna zarabiał, a kobieta zajmowała się domem i dziećmi.
Książka jest adresowana do historyków, kulturoznawców, osób zainteresowanych historią wizualną, historią codzienności, powojennymi dziejami Niemiec.
Patroni medialni:
