Żywienie zwierząt i paszoznawstwo. Tom 3. Paszoznawstwo
Troska o zdrowie człowieka, konsumenta produktów pochodzenia zwierzęcego i o dobrostan zwierząt wymagają ciągłego monitorowania wartości pokarmowej i jakości pasz oraz dodatków paszowych, a także doskonalenia systemu zapewniania ich bezpieczeństwa. Pasze i dodatki paszowe są niezbędne do zaspokajania potrzeb pokarmowych zwierząt, wpływają na wydajność i zdrowotność, a także na cechy użytkowe zwierząt oraz na jakość pozyskiwanych produktów pochodzenia zwierzęcego (mleko, mięso, jaja).
W książce omówiono m.in.:
- wartości pokarmowe różnych materiałów paszowych – zarówno pojedynczych pasz, jak i mieszanek treściwych, koncentratów białkowych, a także różnych dodatków paszowych stosowanych w żywieniu zwierząt,
- sposoby ich pozyskiwania,
- metody konserwacji i przetwarzania,
- obecność w nich substancji antyodżywczych i ich oddziaływanie na zdrowie zwierząt,
- związki chemiczne i preparaty biotechnologiczne, które mogą być pomocne w efektywnej produkcji zwierzęcej zapewniającej pozyskanie bezpiecznej żywności,
- zagadnienia wynikające z najnowszych zmian przepisów Unii Europejskiej dotyczących pasz i uwarunkowań prawnych, higieny pasz, nadzoru weterynaryjnego nad produkcją pasz,
- kwestie dotyczące pasz pochodzących z roślin genetycznie modyfikowanych. Temat ten jest szczególnie ważny, gdyż wyjaśnia problem produkcji bezpiecznej żywności dla człowieka.
Podręcznik jest adresowany przede wszystkim do studentów: biologii i hodowli zwierząt, biotechnologii, medycyny weterynaryjnej, wydziałów rolniczych, zootechnicznych. Pomocny również dla pracowników ośrodków doradztwa rolniczego, producentów pasz i dodatków paszowych, hodowców zwierząt gospodarskich i towarzyszących. Może też zainteresować hobbystów i miłośników różnych gatunków zwierząt domowych, a także nas samych, jako konsumentów.
1. WPROWADZENIE DO TEMATYKI PASZOZNAWSTWA, Franciszek Brzóska 1
1.1. Składniki pokarmowe pasz 1
1.1.1. Składniki fizyczne 1
1.1.2. Składniki chemiczne 2
1.1.2.1. Tłuszczowce - lipidy 2
1.1.2.2. Węglowodany 4
1.1.2.3. Związki azotowe 6
1.1.2.4. Składniki mineralne 8
1.1.2.5. Witaminy 9
1.1.2.6. Substancje antyodżywcze 10
1.1.2.7. Rośliny genetycznie modyfikowane jako materiał paszowy 10
1.2. Metody oznaczeń chemicznych i fizycznych składu pasz 11
1.2.1. Analiza chemiczna pasz 11
1.2.1.1. Analiza podstawowa - weendeńska (standardowa) 11
1.2.1.2. Oznaczanie zawartości suchej masy 12
1.2.1.3. Związki azotowe (białko ogólne i właściwe) 12
1.2.1.4. Tłuszcz surowy 12
1.2.1.5. Włókno surowe 13
1.2.1.6. Popiół surowy 13
1.2.1.7. Związki bezazotowe wyciągowe 13
1.2.2. Analiza włókna pasz według Van Soesta 13
1.2.3. Analiza składników mineralnych, witamin, substancji antyodżywczych i dodatków paszowych 15
1.2.4. Analiza fizyczna 15
1.2.5. Analiza mikroskopowa pasz 16
1.2.6. Szacowanie wartości energetycznej pasz 16
1.3. Merytoryczne podstawy prawa paszowego 17
1.3.1. Główne postanowienia Ustawy Paszowej 17
1.3.2. Definicje i systematyka pasz 19
1.3.2.1. Systematyka pasz obowiązująca w Unii Europejskiej 20
1.3.2.2. Systematyka pasz tradycyjna 22
1.3.3. Rejestracja i kontrola jakości i obrót paszami 24
2. ZIELONKI Z UPRAW POLOWYCH, Stanisław Krzywiecki 26
2.1. Struktura produkcji w stosunku do potrzeb żywieniowych 26
2.2. Wieloletnie rośliny motylkowate (bobowate) 30
2.2.1. Lucerna mieszańcowa (Medicago media Pers.) 30
2.2.2. Koniczyna czerwona (Trifolium pratense L.) 32
2.2.3. Koniczyna biała (Trifolium repensL.) 34
2.2.4. Koniczyna perska (Trifolium resupinatum L. ) 35
2.2.5. Komonica zwyczajna (Lotus corniculatus L.) 35
2.2.6. Koniczyna białoróżowa (Trifolium hybridum L.) 35
2.2.7. Koniczyna szkarłatna - inkarnatka (Trifolium incarnatum L. ) 36
2.2.8. Esparceta siewna (Onobrychis viciaefolia Scop.) 36
2.2.9. Nostrzyk biały (Melilotus albus Med.) 36
2.2.10. Przelot (Anthyllis vulneraria L.) 37
2.3. Zielonki roślin strączkowych (bobowatych) 38
2.3.1. Łubin żółty (Lupinus luteus L.) 38
2.3.2. Łubin wąskolistny (Lupinus angustifolius L.) 39
2.3.3. Łubin biały (Lupinus albus L.) 39
2.3.4. Bobik (Vicia faba ssp. minor Ilarz.) 39
2.3.5. Groch polny (peluszka) (Pisum arvense L.) 39
2.3.6. Wyka jara (siewna) (Vicia sativa L.) 40
2.3.7. Wyka ozima (kosmata) (Vicia villosa Roth.) 40
2.3.8. Seradela siewna (Ornithopus sativus Brot.) 41
2.4. Trawy w produkcji polowej 41
2.5. Zielonki z roślin zbożowych 43
2.5.1. Owies (Avena sativa L.) i jęczmień jary (Hordeum vulgare L.) 44
2.5.2. Żyto (Secale cereale L.) 45
2.5.3. Kukurydza (Zea mays L.) 45
2.6. Mieszanki paszowe roślin zielonych 46
2.7. Liście i nać roślin korzeniowych i okopowych 48
2.8. Inne zielonki 49
2.8.1. Kapusta pastewna (Brassica oleracea L.) 49
2.8.2. Słonecznik (Helianthus annuus L.) 50
2.8.3. Rzepak ozimy (Brassica napus L.) i rzepik ozimy (Brassica rapa L.) 51
2.8.4. Gorczyca biała (Sinapis alba L.), rzodkiew oleista (Raphanus sativus L.var. oleiferus Pers.), facelia błękitna (Phacelia tanacetifolia Hook.) 51
2.8.5. Malwa pastewna - ślaz okółkowy (Malva verticillata L.) 52
2.8.6. Żywokost lekarski (Symphytum officinale L.) 52
2.8.7. Gryka zwyczajna (Fagopyrum sagittatum Gilib.) 52
2.9. Kukurydza - podstawowa roślina paszowa, Zygmunt M. Kowalski 52
2.9.1. Odmiany kukurydzy 53
2.9.2. Ziarno kukurydzy 55
2.9.3. Kiszone wilgotne ziarno kukurydzy 57
2.9.4. CCM (corn-cob-mix) 58
2.9.5. Zielonka z całych roślin kukurydzy 59
2.9.6. Kiszonka z całych roślin kukurydzy 59
2.9.7. Termin zbioru 61
2.9.8. Technologia zbioru i kiszenia 64
2.9.9. Sposób wybierania z silosu lub pryzmy oraz sposób skarmiania 65
2.9.10. Dodatki do zakiszania 66
2.9.11. Susz z kukurydzy 68
2.9.12. Wywar kukurydziany 68
2.9.13. Mikotoksyny związane z żywieniem kukurydzą 70
3. RUŃ Z TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH, Franciszek Borowiec 71
3.1. Znaczenie trwałych użytków zielonych w żywieniu zwierząt i produkcji pasz 71
3.2. Czynniki wpływające na wartość pokarmową pasz z użytków zielonych 75
3.3. Ruń łąkowa 78
3.4. Ruń pastwiskowa 80
3.5. Systemy wypasu 82
3.6. Metody oceny wydajności pastwiska 91
3.7. Pastwiska dla poszczególnych gatunków zwierząt 97
3.7.1. Pastwiska dla krów mlecznych 97
3.7.2. Pastwiska dla młodzieży bydlęcej i opasów 98
3.7.3. Pastwiska dla owiec 99
3.7.4. Pastwiska dla koni 100
3.7.5. Pastwiska dla gęsi i świń 101
3.8. Zagrożenia dla zwierząt przebywających na pastwiskach 103
4. METODY KONSERWOWANIA ZIELONEK, Zbigniew Podkówka, Witold Podkówka 109
4.1. Technologia produkcji kiszonek 110
4.1.1. Znaczenie kiszonek w gospodarce paszowej 110
4.1.2. Biologiczne i chemiczne podstawy kiszenia pasz 112
4.1.2.1. Mikroorganizmy i ich znaczenie w procesie fermentacji 112
4.1.2.2. Przemiany biochemiczne w procesie fermentacji 117
4.1.3. Przydatność zielonek do zakiszania 121
4.1.4. Dodatki wpływające na proces fermentacji 131
4.1.5. Obliczanie zapotrzebowania na kiszonki 134
4.1.6. Zasady sporządzania kiszonek 134
4.1.7. Ocena jakości kiszonki 137
4.1.8. Grzyby pleśniowe i mikotoksyny w kiszonkach 139
4.1.9. Korygowanie zawartości suchej masy w kiszonkach na zawartość substancji lotnych 140
4.1.10. Wartość pokarmowa kiszonek 141
4.1.11. Wpływ technologii sporządzania kiszonki na jej jakość i wartość pokarmową 142
4.1.12. Straty podczas produkcji kiszonki 144
4.1.13. Stabilność kiszonki 146
4.1.14. Sok kiszonkowy 147
4.1.15. Zbiorniki do kiszenia zielonek 148
4.1.16. Wpływ kiszonki na jakość mleka 150
4.1.17. Charakterystyka niektórych kiszonek 150
4.1.18. Kiszonka jako substrat do produkcji biogazu 153
4.2. Technologia produkcji siana 154
4.2.1. Źródła strat podczas suszenia zielonki na siano 155
4.2.2. Metody suszenia 157
4.2.3. Zagrzewanie się siana w stogu i możliwość samozapłonu 159
4.2.4. Zasady zbioru runi łąkowej na siano 159
4.2.5. Ocena wartości pokarmowej siana 161
4.2.6. Siano w żywieniu zwierząt 162
4.2.7. Obliczenie zapasów siana 163
4.3. Technologia produkcji suszu 163
5. ROŚLINY OKOPOWE, Franciszek Borowiec 166
5.1. Rośliny okopowe bulwiaste 166
5.1.1. Ziemniaki (Solanum tuberosum ssp. tuberosum) 166
5.1.2. Słonecznik bulwiasty (Helianthus tuberosus L.) 172
5.2. Rośliny okopowe korzeniowe 173
5.2.1. Burak pastewny (Beta vulgaris ssp. vulgaris convar. crassa Alef.) 173
5.2.2. Burak cukrowy (Beta vulgaris L. ssp. vulgaris Helm conv. vulgaris var. altissima Doell.) 176
5.2.3. Marchew (Daucus carota L. ssp. sativus Hofm.) 177
5.2.4. Brukiew (Brassica napus L. var. rapifera Metzg.) 179
5.2.5. Rzepa (Brassica rapa L. var. rapifera) 181
5.2.6. Cykoria uprawna (Cichorium intybus L. var. sativum) 182
6. SŁOMA, PLEWY, STRĄCZYNY, LIŚCIARKA, Maria Dymnicka 184
6.1. Słomy 185
6.2. Plewy, strączyny, łuski 187
6.3. Liściarka, kora drzew, snopówka 189
7. ZIARNO ZBÓŻ I PRODUKTY UBOCZNE PRZEMYSŁU ZBOŻOWO-MŁYNARSKIEGO, Janusz L. Sokół 191
7.1. Ogólna charakterystyka ziarna zbóż 191
7.2. Wartość żywieniowa ziarna poszczególnych gatunków zbóż 200
7.3. Przechowywanie i konserwowanie ziarna 207
7.4. Produkty uboczne przemysłu zbożowo-młynarskiego 211
7.4.1. Otręby 211
7.4.2. Mąki pastewne 214
7.4.3. Pozostałe produkty pochodzenia zbożowego 215
8. NASIONA ROŚLIN STRĄCZKOWYCH (OBECNA NAZWA BOTANICZNA - BOBOWATE), Barbara Pastuszewska 216
8.1. Uprawa roślin bobowatych (strączkowych) i znaczenie ich nasion jako paszy 216
8.2. Skład morfologiczny i chemiczny nasion 217
8.3. Związki bioaktywne o działaniu antyżywieniowym 220
8.4. Wartość żywieniowa i zastosowanie 223
8.4.1. Groch 223
8.4.2. Bobik 225
8.4.3. Łubiny 227
8.4.4. Inne nasiona roślin strączkowych 229
8.5. Metody zwiększania wartości pokarmowej nasion roślin strączkowych 229
9. NASIONA ROŚLIN OLEISTYCH ORAZ PRODUKTY UBOCZNE PRZEMYSŁU OLEJARSKIEGO, Stefania Smulikowska 232
9.1. Charakterystyka ogólna nasion roślin oleistych 233
9.2. Związki o działaniu antyodżywczym 235
9.3. Technologia otrzymywania produktów ubocznych przemysłu olejarskiego 238
9.4. Zastosowanie produktów ubocznych z przerobu olejów w żywieniu zwierząt 239
9.5. Wpływ technologii produkcji na wykorzystanie produktów ubocznych przemysłu olejarskiego przez zwierzęta 240
9.6. Rośliny oleiste ważniejsze gatunki roślin 241
9.6.1. Rzepak (Brassica napus L.) - odmiany 00 241
9.6.2. Soja owłosiona (Glycine max L.) 243
9.6.3. Słonecznik (Helianthus annuus L.) 244
9.6.4. Len (Linum usitatissimum L.) 245
9.6.5. Lnianka siewna (Camelina sativa L.) 246
9.6.6. Rzepik (Brassica rapa L., Brassica campestris L.) 247
9.6.7. Gorczyca biała (Sinapis arvensis L.) 247
9.6.8. Bawełna (Gossypium ssp.) 247
9.6.9. Orzech ziemny (arachidowy) (Arachis hypogaea L.) 248
9.6.10. Wiesiołek (Oenothera paradoxa L.) 249
9.6.11. Sezam (Sesamum indicum L.) 249
9.6.12. Palma afrykańska (olejowiec gwinejski) (Elaeis quineensis Jacq.lub Elaeis melanococca auct.) 250
9.6.13. Palma kokosowa (Cocos nucifera L.) 250
9.6.14. Kukurydza (Zea mays L.) 251
9.6.15. Krokosz (Carthamus tinctorius L.) 251
9.6.16. Dynia oleista (Cucurbita pepo var. oleifera Pietsch lub var. styriaca Greb.) 251
9.6.17. Konopie (Cannabis sativa L.) 252
9.6.18. Katran abisyński (Crambe abyssinica Hochst.) 252
9.6.19. Rącznik pospolity (Ricinus communis L.) 252
10. PASZE UBOCZNE PRZEMYSŁU OWOCOWO-WARZYWNEGO, ZIEMNIACZANEGO, ZIELARSKIEGO, CUKROWNICZEGO BROWARNIANEGO I FERMENTACYJNEGO, Małgorzata Szumacher-Strabel, Adam Cieślak 253
10.1. Wprowadzenie 253
10.2. Pasze uboczne przemysłu owocowo-warzywnego, w tym ziemniaczanego 254
10.3. Wytłoki owocowe, warzywne 255
10.4. Produkty uboczne przemysłu ziemniaczanego 259
10.5. Zioła i produkty uboczne przemysłu zielarskiego 260
10.6. Produkty uboczne przemysłu cukrowniczego 263
10.7. Produkty uboczne przemysłu browarnianego 265
10.8. Produkty uboczne przemysłu fermentacyjnego 268
11. PASZA POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO, Jacek Skomiał, Marcin Barszcz 271
11.1. Charakterystyka ogólna 271
11.2. Mleko i produkty uboczne przemysłu mleczarskiego 272
11.3 Ryby i mączki rybne 278
11.3.1. Mączka rybna 279
11.3.2. Siloryb i inne produkty 281
11.4. Mięso i mączki mięsno-kostne 281
11.5. Krew i produkty pochodne 285
11.6. Jaja i produkty pochodne 287
12. PASZE Z ROŚLIN GENETYCZNIE MODYFIKOWANYCH, Iwona Kosieradzka 288
12.1. Modyfikacja genetyczna roślin 288
12.2. Kierunki i cele modyfikacji roślin paszowych 289
12.2.1. Tolerancja herbicydów 289
12.2.2. Odporność na szkodniki 290
12.2.3. Odporność na choroby 290
12.2.4. Odporność na niekorzystne warunki środowiska 291
12.2.5. Zmiana składu chemicznego i cech jakościowych roślin 291
12.2.5.1. Modyfikacja ilości i jakości białka 291
12.2.5.2. Modyfikacja ilości i jakości tłuszczu 292
12.2.5.3. Modyfikacja ilości i jakości węglowodanów 292
12.2.5.4. Modyfikacja zawartości substancji biologicznie czynnych, antyodżywczych, witamin i endogennych enzymów 293
12.2.5.5. Modyfikacja cech sensorycznych i tempa dojrzewani 294
12.2.6. Genetycznie modyfikowane rośliny wykorzystywane jako bioreaktory 295
12.3. Skala upraw i wykorzystania paszowego roślin GM 296
12.4. Wprowadzanie do obrotu roślin GM wykorzystywanych na pasze i żywność w Unii Europejskiej 298
12.4.1. Pasze GM w żywieniu zwierząt a bezpieczeństwo konsumentów 301
12.4.2. Badania bezpieczeństwa poprzedzające komercjalizację roślin przeznaczanych na pasze i żywność 301
12.4.3. Niezamierzone efekty transgenezy 302
12.4.4. Procedura żywieniowej oceny GMO na pasze i żywność 302
12.4.5. Rośliny GM w paszach dla zwierząt laboratoryjnych 304
12.4.6. Genetycznie modyfikowane rośliny w dawkach dla zwierząt gospodarskich 304
12.4.7. Horyzontalny transfer genów a markery selekcyjne w roślinach transgenicznych 307
12.4.8. Znakowanie i monitorowanie pasz z roślin transgenicznych 308
12.4.9. Koegzystencja surowców i pasz genetycznie modyfikowanych i wolnych od GMO 309
13. DODATKI PASZOWE, Eugeniusz Grela, Antoni Lipiec, Ryszard Pisarski 311
13.1. Dodatki technologiczne 313
13.1.1. Przeciwutleniacze 313
13.1.2. Kwasy organiczne i detoksykanty 313
13.1.3. Emulgatory, stabilizatory, środki żelujące i spulchniające 315
13.2. Dodatki sensoryczne 315
13.2.1. Barwniki 315
13.2.2. Dodatki aromatyczne i smakowe 317
13.3. Dodatki dietetyczne 317
13.3.1. Zioła 317
13.3.2. Związki azotowe niebiałkowe i czyste aminokwasy 324
13.4. Dodatki zootechniczne 325
13.4.1. Enzymy paszowe 325
13.4.2. Probiotyki 328
13.4.3. Prebiotyki 330
13.4.4. Preparaty dezodoryzujące i inne 331
13.4.5. Kokcydiostatyki i histomonastatyki 331
13.5. Dodatki zabronione 333
13.5.1. Antybiotykowe stymulatory wzrostu (asw) 333
13.5.2. Hormony 334
14. MIESZANKI PASZ TREŚCIWYCH, Barbara Klocek, Maria Osek 336
14.1. Uwarunkowania produkcji pasz przemysłowych 336
14.2. Przemysł paszowy na świecie 337
14.3. Zasady sporządzania mieszanek i koncentratów paszowych 338
14.4. Materiały (pasze) zbożowe 339
14.5. Materiały (pasze) białkowe pochodzenia roślinnego i zwierzęcego 341
14.5.1. Materiały białkowe pochodzenia roślinnego 342
14.5.2. Materiały białkowe pochodzenia zwierzęcego 343
14.6. Pozostałe materiały paszowe 344
14.7. Dobór materiałów do mieszanek paszowych 345
14.8. Rodzaje mieszanek paszowych 346
14.8.1. Mieszanki pełnoporcjowe 346
14.8.2. Mieszanki uzupełniające 347
14.8.3. Mieszanki dietetyczne 347
14.9. Koncentraty białkowe 348
14.10. Charakterystyka koncentratów i mieszanek paszowych 348
14.10.1. Mieszanki treściwe i koncentraty białkowe dla bydła 348
14.10.2. Koncentraty białkowe i mieszanki treściwe dla trzody chlewnej 349
14.10.3. Mieszanki treściwe i koncentraty białkowe dla różnychgatunków drobiu 351
14.10.4. Mieszanki paszowe dla zwierząt laboratoryjnych 353
14.10.5. Mieszanki paszowe dla koni 354
14.10.6. Mieszanki paszowe dla zwierząt futerkowych 355
14.10.7. Karmy dla kotów i psów 356
14.10.8. Mieszanki paszowe dla zwierząt amatorskich 356
15. MIESZANKI MINERALNE, PREPARATY WITAMINOWE I WITAMINOWO-MINERALNE, Barbara Klocek, Maria Osek 358
15.1. Mieszanki mineralne 359
15.2. Mieszanki witaminowe 360
15.3. Premiksy 360
15.4. Preparaty mlekozastępcze 363
15.5. Inne komponenty i preparaty 363
15.6. Kontrola jakości, magazynowanie i dystrybucja pasz przemysłowych 363
16. PASZE NIEKONWENCJONALNE, Jacek Skomiał, Marcin Barszcz 365
16.1. Organizmy jednokomórkowe 365
16.2. Grzyby jadalne 367
16.3. Odpady kuchenne, produkty uboczne z piekarni 368
16.4. Odchody zwierzęce 369
16.5. Węgiel brunatny 370
16.6. Glicerol 370
16.7. Pasze przypadkowe 371
17. USZLACHETNIANIE I PREPAROWANIE PASZ, Witold Podkówka, Zbigniew Podkówka 372
17.1. Uszlachetnianie i preparowanie pasz w zakładach przemysłu paszowego 372
17.2. Przyrządzanie pasz w gospodarstwie 376
17.3. Przyrządzanie pasz słomiastych 378
18. MAGAZYNOWANIE PASZ, Zbigniew Podkówka 380
19. PRELIMINARZ PASZ, Franciszek Borowiec 384
19.1. Metody obliczenia zapotrzebowania zwierząt na pasze 385
19.1.1. Metoda uwzględniająca roczne zapotrzebowanie 385
19.1.2. Metoda średnich dawek pokarmowych 386
19.1.3. Produkcja pasz w gospodarstwie 391
19.1.4. Bilans pasz i wnioskowanie 394
20. HIGIENA PASZ I NADZÓR NAD ICH JAKOŚCIĄ, Waldemar Korol, Krzysztof Kwiatek 395
20.1. Wymagania w zakresie higieny pasz 396
20.1.1. Higiena pasz, istota i definicje 396
20.1.2. Wymagania dla przedsiębiorstw paszowych na poziomie produkcji pierwotnej 397
20.1.3. Wymagania dotyczące przedsiębiorstw paszowych na poziomach innych niż produkcja pierwotna 398
20.1.4. Dobre praktyki w zakresie produkcji pasz i żywienia zwierząt 399
20.1.5. System analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli (HACCP) 399
20.1.6. Proces analizy ryzyka w produkcji pasz i żywieniu zwierząt 400
20.2. Wprowadzanie pasz na rynek 401
20.2.1. Ogólne wymagania w zakresie bezpieczeństwa i wprowadzania pasz na rynek 402
20.2.2. Wykaz materiałów zabronionych 403
20.2.3. Substancje niepożądane 403
20.2.4. Katalog materiałów paszowych 404
20.2.5. Pasze specjalnego przeznaczenia żywieniowego 405
20.2.6. Etykietowanie pasz 405
20.2.7. Obowiązkowe deklaracje składników pokarmowych 406
20.2.8. Dopuszczalne tolerancje składników pasz i dodatków paszowych 407
20.2.9. Pasze lecznicze 407
20.3. Kontrola jakości pasz 408
20.3.1. Kontrola wewnętrzna 408
20.3.2. Urzędowy nadzór nad jakością pasz 409
20.3.3. Pobieranie próbek i metody badania pasz 409
20.3.4. Unijne i krajowe laboratoria referencyjne 410
20.3.5. Programy urzędowej kontroli pasz 410
20.3.6. Interpretacja wyników badania pasz 411
Literatura uzupełniająca 413
Skorowidz 421
