Alkohol i człowiek - toksyczny związek
Książka pod redakcją naukową Jacka Sein Ananda oraz Marka Wiergowskiego „
Alkohol i człowiek – toksyczny związek” to znakomita naukowa monografia o mechanizmach uzależnień. Czytelnik otrzymuje solidną porcję wiedzy podaną w sposób bardzo dobrze przyswajalny. Jednak nie tylko przekazana wiedza teoretyczna przesądza o walorach książki. Znalazło się w niej miejsce dla konkretnych przypadków klinicznych, które są niezbędnym uzupełnieniem teorii. Dzięki nim możemy poznać różne sposoby radzenia sobie z takim problemem w praktyce zarówno od strony pacjenta, jak i jego terapeuty. W książce opisano właściwości
etanolu (farmakokinetyka i farmakodynamika,
interakcje alkoholu z lekami i narkotykami) oraz jego wpływ na poszczególne układy i narządy krytyczne. Poruszono także bardzo istotne zagadnienia diagnostyki, badania podmiotowego i przedmiotowego w kierunku uzależnień. Przedstawione zostały markery biochemiczne przewlekłego nadużywania etanolu, a także wyniki badań ultrasonograficznych, co jest cennym dodatkiem dla lekarzy praktyków. Dodatkowo opisano zmiany metaboliczne mózgu w czasie konsumpcji alkoholu – badanie techniką spektroskopii rezonansu magnetycznego (1H MRS). Przedstawiono także zagadnienia dotyczące diagnostyki, profilaktyki i terapii
FASD. Autorzy wskazują praktyczne wskazania do leczenia w warunkach szpitalnych, leczenia przedszpitalnego i na szpitalnym oddziale ratunkowym (SOR). Opisują oni możliwości sedacji pobudzonych pacjentów, będących pod wpływem etanolu (farmakologicznego i niefarmakologicznego), co stanowi problem codzienny na SOR-ach i psychiatrycznych izbach przyjęć. Psychiatria i medycyna uzależnień należą do tych dyscyplin medycznych, które dla osiągnięcia skuteczności w udzielaniu pomocy potrzebującym wymaga posługiwania się wiedzą i dorobkiem innych dziedzin. W kontaktach z lekarzami psychiatrami i medycyny somatycznej niejednokrotnie wybrzmiewało zainteresowanie wiedzą z obszarów dla addyktologii pokrewnych. „Alkohol i człowiek– toksyczny związek” stanowi odpowiedź na oczekiwania lekarzy różnych specjalności, psychoterapeutów uzależnień, psychologów i tych wszystkich, którzy o swoich pytaniach i wątpliwościach nie chcą rozmawiać wyłącznie w salach wykładowych. Książka ta, dzięki zaproszeniu do współpracy znakomitych autorów, autorytetów w swoich obszarach aktywności naukowej, przedstawia te obszary wiedzy, których brakowało w programach kształcenia przed- i podyplomowego. Prof. dr hab. n. med. Jerzy Samochowiec
Przedmowa XVII
Wykaz skrótów XIX
1. Wprowadzenie w tematykę 1
1.1. Współczesna i historyczna terminologia zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu etylowego oraz jej nienaukowe eponimy – Bogusław Habrat 1
1.1.1. Światowa Organizacja Zdrowia i Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne 4
1.1.2. Podobieństwa i różnice dotyczące DSM i ICD 5
1.1.3. Pojęcia przestarzałe, niemedyczne i nienaukowe 7
1.2. Zarys historii etanolu – Marek Wiergowski, Jacek Sein Anand 9
1.2.1. Na świecie 9
1.2.2. W Polsce 13
1.3. Zarys epidemiologii – Marek Wiergowski, Marzena Kata, Anna Walczak 16
1.3.1. Na świecie 17
1.3.2. W Polsce 22
1.3.3. Podsumowanie 25
1.4. Właściwości etanolu – Marek Wiergowski, Bartosz Wielgomas, Ewa Domagalska, Beata Szpiech 28
1.4.1. Farmakokinetyka 28
1.4.2. Farmakodynamika 31
1.4.3. Rachunek prognostyczny i retrospektywny 35
2. Diagnostyka ostrych zatruć etanolem 39
2.1. Pacjent nadużywający alkoholu etylowego – badanie podmiotowe i przedmiotowe – Jacek Kleszczyński, Janusz Springer 39
2.1.1. Wstęp 39
2.1.2. Definicje 40
2.1.3. Badanie podmiotowe (wywiad) 41
2.1.4. Badanie przedmiotowe (fizykalne) 42
2.2. Diagnostyka ostrych zatruć alkoholami niespożywczymi – Karina Sommerfeld-Klatta, Marek Wiergowski, Ewa Domagalska, Beata Szpiech 49
2.2.1. Glikol etylenowy 50
2.2.2. Metanol 54
2.2.3. Izopropanol 57
2.3. Oznaczanie biomarkerów przewlekłego nadużywania etanolu – Anna Pirowicz, Ewa Nowak, Anna Krakowiak, Paweł Krakowiak 61
2.3.1. Wstęp 61
2.3.2. γ-glutamylotransferaza (GGT) 66
2.3.3. Transaminaza asparaginianowa (AST) oraz transaminaza alaninowa (ALT) 66
2.3.4. Makrocytoza (MCV) 67
2.3.5. Ubogowęglowodanowa izoforma transferyny (CDT) 67
2.3.6. β-heksozoaminidaza (β-HEX) 68
2.3.7. Ester etylowy kwasu glukuronowego (EtG) 69
2.3.8. Siarczan etylu (EtS) 70
2.3.9. Estry etylowe kwasów tłuszczowych (FAEE) 70
2.3.10. Fosfatydyloetanol (PEth) 71
2.3.11. 5-hydroksytryptofol (5-HTOL) 72
2.3.12. Aldehyd octowy, addukty oraz IgA 74
2.3.13. SA (kwas sialowy) i SIJ (kwas sialowy apolipoproteiny J) 74
2.4. Badanie ultrasonograficzne (USG) – Łukasz Sein Anand, Wojciech Kosiak 76
2.4.1. Zasada działania 76
2.4.2. Podstawowe pojęcia 76
2.4.3. Bezpieczeństwo badania ultrasonograficznego 79
2.4.4. Ultrasonografia point-of-care 80
2.4.5. Zastosowanie ultrasonografii w ostrym zatruciu i przewlekłym nadużywaniu etanolu 81
2.4.6. Inne zastosowania 94
2.5. Zmiany metaboliczne mózgu w czasie konsumpcji alkoholu – badanie techniką spektroskopii rezonansu magnetycznego (1H MRS) – Andrzej Urbanik, Monika Ostrogórska 98
3. Ostre zatrucie etanolem – Wojciech Waldman, Marek Wiśniewski, Jacek Sein Anand 105
3.1. Leczenie ostrego zatrucia alkoholem etylowym 105
3.1.1. Wstęp 105
3.1.2. Źródła narażenia 105
3.1.3. Drogi narażenia/zatrucia 106
3.1.4. Farmakokinetyka/toksykokinetyka 108
3.1.5. Mechanizm działania etanolu 109
3.1.6. Toksyczność etanolu dla poszczególnych układów/narządów 110
3.1.7. Dawki i stężenia toksyczne etanolu 111
3.1.8. Dynamika obrazu klinicznego 111
3.1.9. Rozpoznanie 111
3.1.10. Objawy narządowe zatrucia etanolem 112
3.1.11. Czynniki ryzyka ciężkiego przebiegu zatrucia etanolem 113
3.1.12. Wskazania do leczenia w warunkach szpitalnych 113
3.1.13. Diagnostyka różnicowa 114
3.1.14. Leczenie przedszpitalne i na szpitalnym oddziale ratunkowym (SOR) 114
3.1.15. Leczenie specyficzne 116
3.1.16. Kierunek transportu chorych 116
3.2. Diagnostyka ostrego zatrucia etanolem – Karina Sommerfeld-Klatta, Marek Wiergowski, Ewa Domagalska, Beata Szpiech 117
3.3. Sedacja pobudzonych pacjentów będących pod wpływem etanolu – Piotr Maciej Kabata 123
3.3.1. Wstęp 123
3.3.2. Patofizjologiczne podstawy sedacji* 124
3.3.3. Diagnostyka i różnicowanie 125
3.3.4. Interwencje niefarmakologiczne 128
3.3.5. Interwencje farmakologiczne 128
3.3.6. Unieruchomienie 130
3.3.7. Dalsze postępowanie 130
3.4. Weekendowe zaburzenie rytmu serca (holiday heart syndrome) – Łukasz Sein Anand, Jacek Sein Anand 133
3.4.1. Wstęp 133
3.4.2. Epidemiologia 134
3.4.3. Patomechanizm 134
3.4.4. Rozpoznanie 136
3.4.5. Badania laboratoryjne 137
3.4.6. Leczenie 138
3.4.7. Rokowanie 139
3.4.8. Śmiertelność 139
4. Alkoholowe zespoły abstynencyjne 141
4.1. Postępowanie w łagodnych i umiarkowanych alkoholowych zespołach abstynencyjnych – Jacek Sein Anand, Marek Wiśniewski, Łukasz Sein Anand, Wojciech Waldman 141
4.1.1. Wstęp 141
4.1.2. Patomechanizm AZA 141
4.1.3. Dynamika przebiegu AZA 143
4.1.4. Obraz kliniczny 144
4.1.5. Ryzyko wystąpienia AZA 145
4.1.6. Predyktory ciężkiego przebiegu AZA 146
4.1.7. Obiektywizowanie oceny nasilenia objawów AZA 146
4.1.8. Ocena stanu klinicznego pacjenta z AZA 147
4.1.9. Pacjenci kwalifikujący się do leczenia pozaszpitalnego 148
4.1.10. Objawy wegetatywne występujące w AZA 148
4.1.11. Cele leczenia AZA 148
4.1.12. Badania laboratoryjne 149
4.1.13. Badania obrazowe 149
4.1.14. Zasady psychofarmakoterapii AZA 149
4.1.15. Leki stosowane w psychofarmakoterapii AZA 151
4.1.16. Postępowanie w przypadku łagodnych objawów AZA 152
4.1.17. Postępowanie w przypadku umiarkowanych AZA 153
4.1.18. Miejsce leczenia AZA 154
4.2. Postępowanie w ciężkich alkoholowych zespołach abstynencyjnych – Marek Wiśniewski, Natalia Pawlas, Wojciech Waldman, Jacek Sein Anand 158
4.2.1. Wstęp 158
4.2.2. Kwalifikacja do leczenia w warunkach oddziału intensywnego nadzoru 159
4.2.3. Leki stosowane w leczeniu AZA w oddziałach intensywnego nadzoru 160
4.2.4. AZA oporny na BZD 161
4.2.5. Leczenie wspomagające w przypadku AZA opornego na BZD 162
4.3. Ostry zespół majaczeniowy na oddziałach ratunkowych – Karolina Szaruta, Mariusz Siemiński 168
4.3.1. Wstęp 168
4.3.2. Epidemiologia 169
4.3.3. Patomechanizm 169
4.3.4. Obraz kliniczny 171
4.3.5. Badania dodatkowe w ostrym zespole majaczeniowym 172
4.3.6. Postępowanie terapeutyczne 173
4.3.7. Rokowanie w ostrym zespole majaczeniowym 175
5. Zespół dnia następnego – Łukasz Sein Anand, Martyna Łukasiewicz, Jacek Sein Anand 177
5.1. Wstęp 177
5.2. Epidemiologia 177
5.3. Patomechanizm 177
5.4. Obraz kliniczny kaca 180
5.5. Wpływ kaca na funkcje kognitywne 180
5.6. Wpływ kaca na wydolność fizyczną 180
5.7. Wpływ kaca na prowadzenie pojazdów 181
5.8. Wpływ kaca na efektywność pracy 181
5.9. Koszty kaca 182
5.10. Ocena nasilenia dolegliwości 182
5.11. Leczenie kaca 183
5.12. Leczenie kaca klinem 184
5.13. Domowe leczenie kaca 185
6. Alkoholowa kwasica ketonowa – Łukasz Sein Anand, Paweł Korolkiewicz, Jacek Sein Anand 189
6.1. Wstęp 189
6.2. Epidemiologia 189
6.3. Patomechanizm 190
6.4. Rozpoznanie 192
6.5. Badania laboratoryjne 192
6.6. Leczenie 195
6.7. Różnicowanie AKK z cukrzycową kwasicą ketonową (CKK) 196
7. Interakcje leków z etanolem – Bartosz Wielgomas, Anna Klimowska 199
7.1. Wstęp 199
7.2. Charakterystyka interakcji leków i nielegalnych substancji psychoaktywnych z alkoholem 200
7.2.1. Interakcje farmakokinetyczne 200
7.2.2. Interakcje farmakodynamiczne 207
7.2.3. Charakterystyka interakcji wybranych grup leków i substancji psychoaktywnych z alkoholem 208
7.3. Interakcje produktów leczniczych roślinnych z alkoholem 210
7.4. Interakcje suplementów diety z alkoholem 211
7.5. Podsumowanie 212
8. Powikłania narządowe związane ze spożywaniem alkoholu 213
8.1. Dysfunkcje układu nerwowego spowodowane działaniem alkoholu – Rafał Sikorski, Emilia Sitek, Jarosław Sławek 213
8.1.1. Wprowadzenie 213
8.1.2. Encefalopatia Wernickego, zespół Korsakowa i zespół Wernickego-Korsakowa 216
8.1.3. Specyfika zaburzeń poznawczych związanych z nadużywaniem alkoholu 227
8.1.4. Wpływ alkoholu na rozwijający się mózg 238
8.1.5. Nadużywanie alkoholu a otępienie 238
8.1.6. Ocena funkcji poznawczych 243
8.1.7. Dynamika poprawy po odstawieniu alkoholu 243
8.1.8. Implikacje zaburzeń poznawczych dla terapii uzależnienia od alkoholu 243
8.1.9. Neuropatia i miopatia alkoholowa 244
8.1.10. Podsumowanie 245
8.2. Wpływ etanolu na układ nerwowy dzieci – Seweryna Konieczna 248
8.2.1. Wstęp 248
8.2.2. Płaty czołowe 249
8.2.3. Ciało modzelowate 250
8.2.4. Hipokamp 250
8.2.5. Móżdżek 251
8.3. Wpływ etanolu na choroby układu sercowo-naczyniowego – Wojciech Sobiczewski, Witold Bachorski 252
8.3.1. Wstęp 252
8.3.2. Nadciśnienie tętnicze 253
8.3.3. Choroba niedokrwienna serca 255
8.3.4. Miażdżyca tętnic obwodowych 257
8.3.5. Niewydolność serca 258
8.3.6. Kardiomiopatia alkoholowa 260
8.3.7. Wpływ alkoholu na powszechne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych 261
8.3.8. Zaburzenia rytmu serca 262
8.3.9. Metabolizm leków 263
8.3.10. Podsumowanie 265
8.4. Wpływ spożywania alkoholu etylowego na czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego – Paweł Denisiuk, Dominik Rachoń 267
8.4.1. Wstęp 267
8.4.2. Wpływ spożywania alkoholu na wybrane hormony wydzielane przez przysadkę 268
8.4.3. Wpływ spożywania alkoholu na oś podwzgórze–przysadka–nadnercza 270
8.4.4. Wpływ spożywania alkoholu na wydzielanie aldosteronu 271
8.4.5. Wpływ spożywania alkoholu na wydzielanie katecholamin przez rdzeń nadnerczy 272
8.4.6. Wpływ spożywania alkoholu na oś podwzgórze–przysadka–tarczyca 272
8.4.7. Wpływ spożywania alkoholu na przytarczyce oraz komórki C tarczycy 273
8.4.8. Wpływ spożywania alkoholu na wewnątrzwydzielniczą czynność trzustki 274
8.4.9. Wpływ spożywania alkoholu na oś podwzgórze–przysadka–gonady 275
8.4.10. Podsumowanie 277
8.5. Wpływ alkoholu na układ pokarmowy – Grażyna Piotrowicz 287
8.5.1. Wstęp 287
8.5.2. Przełyk 288
8.5.3. Żołądek 298
8.5.4. Trzustka 302
8.5.5. Jelito 311
8.5.6. Wątroba 315
8.6. Wpływ etanolu na układ krwiotwórczy – Paulina Gadamska-Kabata, Wanda Knopińska-Posłuszny 336
8.6.1. Wstęp 336
8.6.2. Makrocytoza 338
8.6.3. Niedokrwistości 339
8.6.4. Małopłytkowość 343
8.6.5. Leukopenia i zaburzenia odporności 344
8.6.6. Zaburzenia krzepnięcia 344
8.7. Wpływ etanolu na układ moczowy – Marcin Renke 346
8.7.1. Efekt wpływu etanolu na nerki – zmiany struktury 347
8.7.2. Efekt wpływu etanolu na nerki – zmiany funkcji i regulacji 347
8.7.3. Efekt wpływu etanolu na nerki – zespoły kliniczne 349
8.7.4. Efekt wpływu etanolu na nerki – kamica dróg moczowych 352
8.8. Wpływ etanolu na pacjenta w okresie okołooperacyjnym – Aleksandra Biedrzycka, Romuald Lango 354
8.8.1. Wstęp 354
8.8.2. Ważne dla anestezjologa aspekty wpływu alkoholu etylowego na organizm 355
8.8.3. Istotne dla anestezjologa działanie etanolu na funkcję narządów i układów 356
8.8.4. Wizyta przedoperacyjna 358
8.8.5. Pacjent pod wpływem alkoholu znieczulany do pilnej operacji 360
8.8.6. Znieczulenie pacjenta z chorobą alkoholową 362
8.8.7. Wpływ uzależnienia od alkoholu na powikłania pooperacyjne 363
8.8.8. Problemy związane z wystąpieniem zespołu odstawiennego w okresie okołooperacyjnym 364
8.9. Wpływ etanolu na rozwój nowotworów głowy i szyi – Andrzej Skorek 367
8.9.1. Rakotwórczy efekt działania alkoholu etylowego 367
8.9.2. Alkohol jako czynnik etiologiczny 368
8.9.3. Objawy i ocena zaawansowania nowotworów złośliwych narządów głowy i szyi 370
8.9.4. Podstawy terapii nowotworów złośliwych głowy i szyi 371
8.9.5. Wyniki leczenia nowotworów złośliwych głowy i szyi z uwzględnieniem wpływu alkoholu etylowego 372
9. Uzależnienie od alkoholu i terapia 375
9.1. Psychoterapia i inne metody stosowane w terapii uzależnień – Jan Chodkiewicz 375
9.2. Neurobiologiczne mechanizmy uzależnienia od alkoholu etylowego – Katarzyna Wiśniewska, Marcin Wojnar 390
9.2.1. Wstęp 390
9.2.2. Mechanizmy rozwoju i utrwalania się uzależnienia 391
9.2.3. Osoby młode i uzależnienia 393
9.2.4. Teoria allostazy 394
9.2.5. Obwody neuronalne układu nagrody oraz inne struktury związane z uzależnieniami 403
9.2.6. Mechanizmy komórkowe i molekularne 405
9.2.7. Podatność na uzależnienie, mechanizmy genetycznei epigenetyczne 406
9.2.8. Podsumowanie 410
9.3. Motywowanie pacjentów do zmiany wzoru używania alkoholu – Tomasz Głowik 414
9.4. Krótkie interwencje lekarzy POZ wobec pacjentów nadużywających etanolu – Jadwiga Fudała 429
9.4.1. Krótkie interwencje dotyczące problemów związanych z używaniem alkoholu w podstawowej opiece zdrowotnej 429
9.4.2. Inicjowanie rozmowy z pacjentem na temat spożywania alkoholu 430
9.4.3. Badanie wzoru spożywania alkoholu 431
9.4.4. Postępowanie lekarza w sytuacji rozpoznania picia ryzykownego i szkodliwego 436
9.4.5. Podsumowanie 439
9.5. Profilaktyka nawrotów – Jan Chodkiewicz 441
10. Wpływ etanolu na zdrowie dzieci i młodzieży 455
10.1. Zarys historii diagnostyki FASD w Ameryce Północnej – Małgorzata Tomanik 455
10.1.1. Wprowadzenie 455
10.1.2. Perspektywa historyczna 456
10.1.3. Standardy diagnostyczne w Ameryce Północnej 460
10.1.4. Standardy Instytutu Medycyny (USA) 460
10.1.5. Standardy waszyngtońskie, kod 4-cyfrowy (USA) 462
10.1.6. Standardy kanadyjskie z 2005 r. 464
10.1.7. Standardy kanadyjskie z 2015 r. 465
10.1.8. Różnice i cechy wspólne standardów diagnostycznych w Ameryce Północnej 467
10.1.9. Uwagi końcowe 469
10.2. Wpływ etanolu na płód dzieci – Seweryna Konieczna 472
10.2.1. Wstęp 472
10.2.2. Toksyczne działanie alkoholu etylowego 472
10.2.3. Mechanizm toksycznego działania etanolu 473
10.2.4. Aldehyd octowy 475
10.3. Diagnostyka dysmorfologiczna FASD – Monika Cichoń-Kotek, Jolanta Wierzba 476
10.3.1. Wstęp 476
10.3.2. Kryteria diagnostyczne 477
10.3.3. Różnicowanie 480
10.4. Możliwości zastosowania metod rezonansu magnetycznego w diagnostyce spektrum alkoholowych uszkodzeń mózgu (FASD) – Andrzej Urbanik, Monika Ostrogórska 481
10.4.1. Badania obrazowe (analizy morfometryczne) 482
10.4.2. Badania dyfuzyjne rezonansu magnetycznego (diffusion-weighted imaging, DWI) 483
10.4.3. Badania 1H MRS 483
10.4.4. Podsumowanie 484
10.5. Diagnostyka laboratoryjna prenatalnej ekspozycji na alkohol (PAE) – Ewa Domagalska, Beata Szpiech, Marek Wiergowski 486
10.5.1. Wstęp 486
10.5.2. Biomarkery pośrednie i bezpośrednie 488
10.5.3. Podsumowanie 492
10.6. Wpływ etanolu na zdrowie dzieci i młodzieży – Katarzyna Plata-Nazar 494
10.6.1. Wstęp 494
10.6.2. Matka karmiąca 494
10.6.3. Dzieci i młodzież 495
10.6.4. Przyczyny spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież 496
10.6.5. Intensywne picie epizodyczne 496
10.6.6. Szkodliwość i mechanizm działania alkoholu na dzieci i młodzież 497
10.6.7. Obraz kliniczny zatrucia etanolem dzieci i młodzieży 498
10.6.8. Skutki odległe spożywania alkoholu przez dzieci i młodzież 499
11. Wpływ etanolu na zdrowie pracowników 503
11.1. Wpływ używania etanolu na reakcje interpersonalne w pracy – Marta Odyniec, Jan Odyniec, Anna Krakowiak 503
11.1.1. Specyfika zachowania pracownika pijącego alkohol w pracy lub uzależnionego od niego 503
11.1.2. Problem alkoholików wysoko funkcjonujących 505
11.1.3. Relacje interpersonalne w pracy w wypadku zaistnienia problemu alkoholowego u pracownika i pracodawcy 505
11.1.4. Konkluzja 507
11.2. Objawy alarmowe sugerujące nadużywanie alkoholu przez pracownika – Anna Krakowiak, Małgorzata Rak, Jan Odyniec, Marta Odyniec 508
11.2.1. Wpływ alkoholu na pracownika 511
11.2.2. Czynniki ryzyka wystąpienia alkoholizmu u pracownika 513
11.3. Spożywanie alkoholu w miejscu pracy i nietrzeźwość pracownika w kontekście bezpieczeństwa pracy – konsekwencje i aspekt prawny – Agnieszka Lipińska-Ojrzanowska, Jolanta Walusiak-Skorupa 518
11.3.1. Wstęp 518
11.3.2. Odpowiedzialność porządkowa pracownika 518
11.3.3. Badania profilaktyczne 520
11.3.4. Przeciwwskazania do pracy i ograniczenia w zatrudnieniu osób nadużywających alkoholu 522
12. Stereotypy związane ze spożyciem alkoholu 525
12.1. Prozdrowotne działanie alkoholu? – Marek Wiergowski 525
12.1.1. Prozdrowotne działanie nieetanolowych składników napojów alkoholowych 525
12.1.2. Prozdrowotne działanie etanolu w napojach alkoholowych 530
12.1.3. Wewnątrzustrojowe bakteriobójcze i wirusobójcze działanie etanolu 532
12.1.4. Podsumowanie 532
12.2. Alkohol w czasie pandemii COVID 19 – Jan Chodkiewicz 534
Skorowidz 545
