Edukacja medialna 3.0. Krytyczne rozumienie mediów cyfrowych w dobie Big Data i algorytmizacji
Ze względu na konwergencję mediów i głęboką mediatyzację edukacja medialna 3.0 włącza w obszar zainteresowania całą sferę technologiczną, która jest dla użytkownika niewidzialna (dane cyfrowe, algorytmy) i odnosi się do ukrytych, inteligentnych mechanizmów zarządzania jego aktywnością, zachowaniem, uwagą, treścią, informacją i wiedzą podczas korzystania z mediów oraz nowych technologii cyfrowych. Mechanizmy te wiążą się z dominującą władzą w sieciach komunikacji, jaką w XXI wieku posiadły korporacje nowomedialne dzięki przyjętemu modelowi biznesowemu, którego celem jest pomnażanie kapitału poprzez angażowanie konsumentów w oferowane przez nich produkty oraz kontrolowanie aktywności na podstawie dostarczanych przez nich danych i treści. Skutkiem tych mechanizmów są zjawiska szczegółowo omawiane w niniejszej publikacji, takie jak: platformizacja sieci, izomorfizm medialny, inwigilacja danych (dataveillance), kapitalizm nadzoru (surveillance capitalism), ale również różne formy propagandy komputacyjnej, w tym rozprzestrzenianie się fałszywych wiadomości (fake news).
„Książka Grzegorza Ptaszka to pozycja, która doskonale wpisuje się nie tylko w debaty prowadzone obecnie w ramach akademickiej refleksji nad mediami. Adresuje bowiem problemy, przed którymi staje cała współczesna, coraz częściej »wykalkulowana« sfera publiczna. Autor analizuje medialny ekosystem, w którym niematerialne czynniki ustanawiają infrastrukturę komunikacyjną podważającą ludzką sprawczość. Nie poprzestaje jednak na krytyce – buduje pozytywny model rozwoju kompetencji medialnych, które mogą nam pomóc w zachowaniu sprawczości i podmiotowości we współczesnej mediosferze”.
Z recenzji dr. hab. Mirosława Filiciaka, prof. USWPS
„Książka adresowana jest głównie do pracowników naukowych i studentów wszystkich kierunków związanych z mediami, edukacją medialną, komunikacją społeczną i pedagogiką ogólną. Ma ona szanse być bardzo ważną i pożądaną przez zainteresowanych czytelników pozycją na rynku wydawniczym. Z pewnością znajdzie swoje miejsce wśród istniejących prac poświęconych edukacji medialnej, tym bardziej że niezaprzeczalnym jej walorem jest aktualność”.
Z recenzji dr. hab. inż. Janusza Morbitzera, prof. Akademii WSB
Grzegorz Ptaszek – doktor, medioznawca i psycholog, pracownik Wydziału Humanistycznego AGH w Krakowie. Autor monografii Talk show. Szczerość na ekranie? (Warszawa 2007) oraz współredaktor kilku monografii zbiorowych i kilkudziesięciu artykułów poświęconych edukacji medialnej i różnym aspektom mediów, w tym: Media Literacy in Poland (wspólnie z Martą Łysik) i Measurement of Media Literacy Outcomes w The International Encyclopedia of Media Literacy (New York 2019) oraz Media Education 3.0: How Big Data, Algorithms, and AI Should Change Our Thinking about Media Education w: Handbook of Media Education Research (New York 2019). Członek Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej oraz European Communication Research and Education Association (ECREA). Prezes Polskiego Towarzystwa Edukacji Medialnej (www.ptem.org.pl), ekspert Ministerstwa Edukacji Narodowej i Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. W 2012 roku odbył staż naukowy na Fordham University w Nowym Jorku pod opieką prof. Paula Levinsona.
Wstęp 9
CZĘŚĆ I Środowisko mediów cyfrowych 19
1. Technologia. Media. Zaangażowanie 21
1.1. W kierunku nowego rozumienia pojęcia „media” 21
1.2. Technologiczne i kulturowe projektowanie zaangażowania 28
1.2.1. Zaangażowanie jako aktywność 28
1.2.2. Projektowanie zaangażowania: afordancje, naturalne odwzorowanie i technologia perswazyjna 34
1.2.3. Emotikony reakcji Facebooka jako przykład zaprojektowanego zaangażowania 46
1.2.4. Aktywni obserwatorzy (active lurkers) 52
1.2.5. Uczestnictwo jako głębszy rodzaj zaangażowania 54
1.3. Podziały cyfrowego społeczeństwa: aktywni cyfrowi tubylcy i bierni cyfrowi imigranci? 60
2. Danetyzacja i identyfikowalność 71
2.1. Cyfrowe ślady, „żywe dane”, digital persona 71
2.2. Ekstrakcja i łączenie danych – Big Data 79
2.3. Uwikłani w algorytmy 86
CZĘŚĆ II Od edukacji medialnej 1.0 do edukacji medialnej 2.0 99
3. Historia i główne zagadnienia edukacji medialnej 101
3.1. Edukacja medialna – rys historyczny 101
3.1.1. Rozwój edukacji medialnej na świecie (wybrane kraje) 102
3.1.2. Rozwój edukacji medialnej w Polsce 112
3.2. Wokół pojęcia „edukacja medialna” 122
3.3. Edukacja medialna – główne podejścia 128
4. Cele edukacji medialnej 135
4.1. Kształcenie kompetencji medialnych (media literacy, media and information literacy) 137
4.2. Kształcenie kompetencji cyfrowych (digital literacy, digital competence, digital skills) 142
4.3. Relacja: kompetencje medialne – kompetencje cyfrowe 152
CZĘŚĆ III Edukacja medialna 3.0. Zarys koncepcji i wybrane zagadnienia 157
5. Edukacja medialna 3.0 – istota i założenia 159
5.1. Edukacja medialna 1.0 i 2.0 159
5.2. Edukacja medialna 3.0 163
6. Władza korporacji nowomedialnych w sieciach komunikacyjnych 167
6.1. Wielka Piątka Technologiczna 167
6.2. Władza komunikacji a tworzenie się koncernów medialno‑technologicznych 172
6.3. Zdolność programowania sieci komunikacyjnych jako źródło władzy 177
6.4. Asymetria informacji, wyzysk i rozhamowanie norm społecznych jako przejawy władzy komunikacji 180
7. Platformy medialne jako nowy typ organizacji medialnych – transformacja rynku medialnego 185
7.1. Platformy medialne – charakterystyka 185
7.2. Wpływ algorytmów na funkcjonowanie przemysłu mediów informacyjnych. Algorytmy jako instytucje oraz izomorfizm instytucjonalny 191
7.3. Próby uregulowania działalności platform medialnych na rynku usług cyfrowych w Europie 202
8. Dane jako informacja. Wykorzystanie danych w marketingu (data-driven marketing) i profilowanie konsumentów 209
8.1. Marketing oparty na danych 209
8.2. Profilowanie konsumentów 212
9. Manipulacja treścią. Propaganda komputacyjna jako nowa forma dezinformacji online 223
9.1. Boty społeczne 225
9.2. Trolling internetowy 231
9.3. Fałszywe wiadomości (fake news) 234
9.4. Propaganda komputacyjna – skala zjawiska i polityka przeciwdziałania 238
CZĘŚĆ IV Kluczowe kompetencje użytkownika w obszarze edukacji medialnej 3.0: zarządzanie prywatnością i krytyczne myślenie 247
10. Zarządzanie prywatnością, czyli jak uchronić się przed śledzeniem danych online 249
10.1. Paradoks, dylemat czy cynizm prywatności? 251
10.2. „Nie bądź głupi – przejmij kontrolę nad własnymi danymi!” 253
10.3. Szacowanie wartości prywatności 256
10.4. Zarządzanie prywatnością w praktyce. Ochrona przed śledzeniem w sieci 258
11. Krytyczne myślenie jako narzędzie demaskowania dezinformacji online 269
11.1. Czym jest krytyczne myślenie? 269
11.2. Krytyczne myślenie jako testowanie rzeczywistości 273
11.3. Psychologia krytycznego myślenia w kontekście dezinformacji online 276
11.4. Krytyczne myślenie w praktyce. Analiza warstwowa przekazu medialnego 285
Zakończenie 297
Bibliografia 305
Dodatek dla edukatorów 347
Spis tabel, schematów i wykresów 351
Summary 353
