Symboliczne i realne podstawy tożsamości społecznej w średniowieczu
Publikacja dotyczy problematyki szeroko rozumianych tożsamości i ich kształtowania się w średniowieczu oraz związków między tożsamością a pamięcią, różnych nośników pamięci i mechanizmów budowania tożsamości zbiorowych. Autorzy nawiązują do współczesnych dyskusji nad pochodzeniem więzi narodowych, mechanizmami przekształcania indywidualnych doświadczeń w opowieści o zbiorowej przeszłości funkcjonujące w przestrzeni społecznej, powstawaniem systemu znaków budujących poczucie wspólnoty i symboliczne panowanie nad terytorium. Wiele miejsca poświęcono specyficznym dla epoki średniowiecza problemom źródłowym związanym z rolą ustnych i pisemnych przekazów pamięci dla poczucia wspólnej tożsamości.
W centrum uwagi znalazł się blok tematyczny odnoszący się do genezy polskiej rożsamości narodowej. Pokazano mechanizmy powstawania i kulturowy sens zbiorowej nazwy Polaków oraz zamieszkanej przez nich ziemi. Stabilizacja składników wspólnotowych narracji dotyczących pochodzenia i historycznych losów Polaków związana była z rozwojem kultury piśmiennej. Powstanie rozwiniętego poczucia świadomości narodowej przypadło na XIII wiek. Bardzo znaczącą rolę odegrała legenda o Kazimierzu Mnichu - popularna opowieść tożsamościowa wyjaśniająca pochodzenie odrębności Polaków. W późnym średniowieczu rozwój różnych nośników pamięci umożliwił dotarcie wiedzy o początkach Polski jako chrześcijańskiego królestwa do stosunkowo szerokich kręgów społecznych.
Analizy wielu autorów skupiły się na strategiach konstruowania kronikarskich zapisów narracji tożsamościowych, m.in. Galla Anonima, Janka z Czarnkowa, Jordanesa, Liutpranda z Cremony oraz Kroniki Halicko-Wołyńskiej, a także na próbach rekonstrukcji dziejopisarskich strategii narracyjnych.
W książce prezentowane są liczne zagadnienia szczegółowe:
• rola kancelarii miejskich przy powstawaniu tożsamości komunalnej,
• zmiany reguł sukcesji dynastycznej na obszarze pokarolińskiej Europy Środkowej,
• przekształcenia w funkcjonowaniu struktur pokrewieństwa podczas tzw. rewolucji feudalnej,
• zjawisko umieszczania depozytów w gałkach na wieżach kościołów i budynków komunalnych jako swoisty przejaw polityki pamięci,
• sposób rozumienia różnic między poganinem a chrześcijaninem w czasach karolińskich,
• wykorzystanie zjawiska pamięci liturgicznej, zapisanej w źródłach kommemoracyjnych, do badań tożsamości rodzinnej,
• badania nad rolą narracji fundacyjnych przy budowaniu tożsamości konwentów klasztornych,
• formy chrześcijańskiej tożsamości demonstrowane w obliczu śmierci na podstawie testamentów przedstawicieli elit magnackich sporządzanych w Wielkim Księstwie Litewskim,
• pochodzenie i znaczenie kulturowe nazw „Polanie – Polacy – Polska”,
• powstanie opowieści o pobycie Kazimierza Odnowiciela w klasztorze w Cluny i jej funkcjonowanie w polskim dziejopisarstwie,
• narracje dotyczące początków Polski jako królestwa chrześcijańskiego.
• wzorzec osobowy biskupa w świadomości członków jego kapituły.
The publication is devoted to the broadly defined issues of identity and its shaping in the Middle Ages, as well as the relationships between identity and memory, various memory carriers, and mechanisms for building collective identities. The authors discuss methodological and theoretical problems related to research on memory and its carriers in the Middle Ages.
Wstęp, Sławomir Gawlas 7
Sławomir Gawlas, Pytania o tożsamość średniowiecznych Polaków w świetle współczesnych dyskusji humanistyki 15
Tomáš Velička, Najnowsze czeskie badania nad pamięcią średniowieczną 83
Zofia Wóycicka, Pamięć społeczna. Aktualne dyskusje i nurty badawcze 102
Grzegorz Pac, Memoria a badanie tożsamości we wcześniejszym średniowieczu – kilka uwag o pożytkach, ale też ograniczeniach w zastosowaniu metody 121
Marcin R. Pauk, Wspólnota klasztorna jako „środowisko pamięci”. Konwent opactwa Petershausen i podstawy jego tożsamości w pierwszej połowie XII w. 138
Paweł Żmudzki, Kulturowy kontekst nazw „Polanie”, „Polacy”, „Polska” w średniowiecznej historiografii polskiej i ruskiej 165
Inga Stembrowicz, Podanie o Kazimierzu Mnichu w polskim dziejopisarstwie do końca XIV wieku 220
Piotr Węcowski, Uwagi na temat początków Polski w pamięci historycznej w późnym średniowieczu 283
Andrzej Pleszczyński, Gall Anonim o relacji Polski do Niemiec / Cesarstwa Rzymskiego w kontekście wywodu Mnicha Sazawskiego o położeniu Czech 313
Arkadiusz Borek, Tożsamość czternastowiecznego prałata na przykładzie Janka z Czarnkowa 333
Agnieszka Bartoszewicz, Rola kancelarii miejskiej w budowaniu tożsamości mieszczańskiej w późnośredniowiecznej Polsce 377
Roman Michałowski, Czym się różni poganin od chrześcijanina? Kilka uwag na marginesie eposu Ermolda Czarnego 393
Aneta Pieniądz, Rola kobiet w budowaniu tożsamości rodzinnych i rodowych we wczesnym średniowieczu (VIII–X w.) 407
Zbigniew Dalewski, Kształtowanie się tożsamości dynastycznej we wcześniejszym średniowieczu 427
Robert Kasperski, Teodoryk Wielki, Eutaryk i „jedność Gotów”: Historia Gothorum Kasjodora w służbie legitymizacji władzy 460
Antoni Grabowski, Liudprand z Cremony – „pierwszy Europejczyk” i jego ojczyzna: Królestwo Italii 486
Adrian Jusupović, Tożsamość i obcość w czasach Daniela Romanowicza: konstrukcja narracji w Kronice halicko-wołyńskiej 503
Ewa Wółkiewicz, Spójrz, co kula ta wie: polityka pamięci w nowożytnych miastach śląskich 516
Rita Regina Trimonienė, Przygotowanie do śmierci – obowiązki dobrego chrześcijanina w świetle testamentów magnackich w Wielkim Księstwie Litewskim w XV stuleciu i na początku XVI w. 562
