ARMIA EUROPEJSKA Strategiczne bezpieczeństwo militarne Unii Europejskiej
Wstęp
Porządek międzynarodowy znajduje się w okresie głębokiej rekonstrukcji jego funkcjonowania. Bezpośrednim następstwem zmian w dotychczasowym ładzie międzynarodowym jest określenie nowej roli Unii Europejskiej w zmieniającym się środowisku uwarunkowań globalnych i narastających konkurencyjnych interesów państw, niepaństwowych aktorów oraz organizacji międzynarodowych. Aktywny udział w nim UE uzależniony będzie od realizacji konkretnych działań skierowanych na rozwój i użycie do tego celu instrumentów operacyjnych, jakimi są polityka bezpieczeństwa i obrony. Wzmocnienie realizacji systemowej budowy integracyjnych struktur militarnych, tzn. własnych zdolności obronnych mogłoby stać się tutaj konstytutywnym elementem przeciwdziałającym spowolnieniu i wyczerpywaniu się dzisiaj integracyjnego procesu Unii i tym samym zdynamizowania jej realnego i strategicznego oddziaływania na konstruowanie polityki międzynarodowej w przyszłości.
Nowa "dystrybucja siły" w wymiarze międzynarodowym wpływa bezpośrednio na zdolność i zakres uczestnictwa tej wspólnotowej organizacji w budowie przyszłych ram globalnego porządku międzynarodowego . W takim "porządku" europejska koncepcja multilateralizacji stosunków międzynarodowych ulega postępującemu zagrożeniu. Narastanie konfliktów zewnętrznych powoduje wzrost poczucia "geopolitycznego strachu" i samotności strategicznej UE w polityce międzynarodowej. Jednakże takie zjawiska mogą przyczynić się również do zdynamizowania procesów strategicznej reakcji UE, tzn. uruchomienia rozwoju odpowiednich strukturalnych procedur przetrwania i obrony własnych interesów bezpieczeństwa przez powstanie suwerennego europejskiego niezależnego komponentu militarnej autonomicznej odpowiedzi na nie.
Kwestia utworzenia europejskich związków militarnych, tzw. armii europejskiej, w dzisiejszej geopolitycznej i geostrategicznej rzeczywistości współczesnego świata była od dawna (szczególnie od lat 50. ub. w.) szeroko dyskutowana nie tylko w kręgach polityczno-decyzyjnych państw członkowskich WE/UE, ale i cywilno-wojskowych oraz publicystycznych. Sprawa poruszana jest również na poziomie analiz eksperckich, zajmujących się całościowym wymiarem kreowania polityki bezpieczeństwa i wspólnej europejskiej obrony regionalnej i w wymiarze globalnym. Przy analizie tego zjawiska używa się zamiennie różnych konstrukcji pojęciowych, takich jak: "
Armia Europejska, "Europejska Armia", "Armia Europejczyków", "Unia Obronna", "Unia Bezpieczeństwa", "Autonomia UE", "Suwerenność UE", "Europejski filar NATO" czy też "Europejskie Siły Obronne", "Europejskie Siły Szybkiego Reagowania", "Europejski Korpus Obronny", "Brygada UE", "Armia Pooling i Sharing" czy "Legia Europejska". Przewodniczący KE J.-C. Juncker, wskazywał już w 2015 i 2016 roku i powtórzył tę propozycję w kwietniu 2019 roku, że konieczne jest nowe podejście w sprawie Europejskiej Współpracy Obronnej zmierzające do powołania Armii Europejskiej. Opowiedział się wówczas za wspólną armią europejską jako środkiem służącym do zwiększenia pozycji UE na arenie międzynarodowej, a także wymierzonym przeciwko neoimperialnej i rewizjonistycznej polityce Rosji. Pod względem militarnym taka armia miała być zdolna do obrony Europy niezależnie od Stanów Zjednoczonych. W 2018 roku 68 procent Europejczyków (66 procent w 2016 roku) uważało, że UE powinna robić więcej w obszarze polityki bezpieczeństwa i obrony . W 2019 roku nowa Przewodnicząca KE U. von der Leyen również zaproponowała w ramach tzw. "geopolitycznej Komisji" dążenie do realizacji celu utworzenia Unii Bezpieczeństwa i Obrony .
Prezentowana monografia zajmuje się analizą możliwości budowy takiego "instrumentu oddziaływania", jakim powinien być rozwój strategicznej autonomii militarnego bezpieczeństwa UE w jej stosunkach zewnętrznych. Ten aspekt polityki obronnej Unii winien stać się jednocześnie zasadniczym czynnikiem zbalansowania obniżającej się przewagi cywilizacyjnej i wojskowej tzw. Zachodu wobec pojawiających się nowych potęg na arenie międzynarodowej współczesnego świata. Tematyka zaistnienia militarnego UE w stosunkach międzynarodowych i sfinalizowania tego procesu w docelowej formie utworzenia armii europejskiej jest kluczowym problemem badawczym niniejszej pracy.
Od kilku lat w UE zachodzą widoczne zmiany w podejściu do kwestii wojskowych. Mają one charakter rewolucyjnych przemian w myśleniu o roli do niedawna niedocenianej twardej siły militarnej w realizacji wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony (WPBiO). Jest to dzisiaj fundamentalny problem dla przetrwania wspólnoty państw europejskich w obecnej, głęboko skonfliktowanej polityczno-ideologicznej rzeczywistości współczesnego zglobalizowanego świata.
Takim operacyjnym instrumentem ograniczania i powstrzymywania tych procesów powinna być realizacja obronno-interwencyjnej koncepcji budowy unikatowych w wymiarze międzynarodowym zdolności militarnych UE w formie powstania zintegrowanych europejskich sił zbrojnych, tzw. sektorowej armii europejskiej.
Kończyłoby to erę wykorzystywania przez Unię jedynie miękkiej siły cywilno-reaktywnego odziaływania w polityce międzynarodowej i zapoczątkowałoby okres realnego stosowania twardej siły militarnej i użycia jej do interwencyjnej obrony własnych interesów w ramach uzupełniania wojskowej kooperacji w obszarze euroatlantyckim wspólnie z NATO i z zachowaniem pełnej komplementarności z działaniami Sojuszu.
Unia z takim ramieniem zbrojnym powinna stać się, do tej pory wprawdzie niezrealizowanym jeszcze, ale koniecznym narzędziem wzmacniania własnych interesów bezpieczeństwa oraz samego Sojuszu w zewnętrznej projekcji swojej strategicznej roli skutecznego działania na arenie międzynarodowej. Stany Zjednoczone, Chińska Republika Ludowa, Federacja Rosyjska i inne rodzące się polityczno-gospodarcze potęgi systemowo immanentnie ze sobą skonfliktowane, nie będą w stanie same dostatecznie "zmaterializować" swoich sił i środków, również militarnych, do rekonstruowania znanego z przeszłości modelu koncertu mocarstw i kreowania podstaw nowego policentrycznego porządku międzynarodowego. Dla UE otwiera się tu możliwość realnego współdecydowania w kreowaniu i przejęciu współodpowiedzialności za nową architekturę bezpieczeństwa światowego. W okresie relatywnego zmierzchu amerykańskiego, dotychczas globalnie operującego imperium oraz zamiaru wypełniania tej "próżni siły" przez inne aspirujące do tej roli mocarstwa z prawdopodobieństwem wzrostu wybuchu różnego rodzaju wojen i tym samym permanentnego destabilizowania ładu światowego, takie działanie UE powinno stać się konstytutywnym elementem jej przyszłej zwiększonej aktywności międzynarodowej. Chodzi tutaj o długofalową stabilizację i gwarancję pokojowej egzystencji ładu międzynarodowego. Osiągnięcie tego politycznie ambitnego celu bez pogłębionej integracji militarno-obronnej państw członkowskich UE będzie niemożliwe do zrealizowania. W tym kontekście zasadniczym celem poznawczym pracy jest próba znalezienia odpowiedzi badawczych na pytania:
- Czy przy dzisiejszej dynamice stosunków międzynarodowych, tzn. budowy nowego powestfalskiego systemu międzynarodowego z jego postmodernistycznym wymiarem i przy występowaniu zmasowanych zagrożeń, powstawaniu ich nowych definicji oraz grożących nowych rodzajów wojen oraz konfliktów, również na tle ekologicznym i biologicznym, możliwe jest zbudowanie europejskiego filaru bezpieczeństwa opierającego się na odstraszającym potencjale własnej siły militarnej?
- Czy taki europejski związek militarny może w wystarczający sposób chronić interesy bezpieczeństwa państw europejskich i pozaeuropejskich?
- Czy dążenie do powstania autonomicznej siły strategicznego bezpieczeństwa i obrony UE oraz rozwijanie europejskich inicjatyw obronnych w postaci utworzenia armii europejskiej może grozić strategicznym rozszczepieniem dotychczas istniejącej euroatlantyckiej wspólnoty bezpieczeństwa ze Stanami Zjednoczonymi?
- Czy armia europejska pozostanie tylko w sferze realizacji polityki życzeniowej państw członkowskich Unii, czy może stać się realnym projektem własnej strategicznej projekcji siły w stosunkach międzynarodowych?
Praca opiera się na realistycznym postrzeganiu stosunków międzynarodowych jako konsekwencji występującej konkurencji mocarstw (great-power competition) i dążeniu do uzyskania przewagi siły (struggle of power) gwarantującym przede wszystkim własne bezpieczeństwo w wymiarze międzynarodowym . Liberalna percepcja takiej polityki, tzn. optymistyczno-pokojowa perspektywa jej rozwoju według autora nie zapewnia dzisiaj odpowiedniej i dostatecznej ochrony własnych interesów bezpieczeństwa organizacji międzynarodowych, takich jak UE i skupionych w niej państw. Komponent militarny realizacji polityki zewnętrznej Unii powinien tutaj uzyskać równorzędny poziom interwencyjny wobec działań cywilnych, tzn. politycznych i ekonomicznych jako kompleksowego podejścia UE do reagowania na zewnętrzne konflikty i uwarunkowania kryzysowe.
Monografia analizuje wszystkie dotychczasowe etapy rozwoju takiego komponentu operacyjno-militarnego Unii, od pojawienia się tej idei w latach 50. ubiegłego wieku. Szczególny akcent położono tutaj na zajmowanie się polityką bezpieczeństwa i w jej obrębie budowy wspólnej europejskiej polityki obronnej (Europejskiej Unii Obrony).
Praca bada dotychczasowe procesy i etapy rozwoju wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony UE oraz nakreśla możliwe polityczne i militarne szanse jej rozwoju w formie powstania europejskich sił zbrojnych. Gruntownie prze-analizowane zostały możliwości realizacji postanowień opublikowanej w roku 2003 Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa UE i najnowszej Globalnej Strategii na rzecz Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE z roku 2016 oraz jej implikacji w kontekście uwzględniającym m.in. skutki procesu opuszczenia UE przez Wielką Brytanię (brexit) biorąc pod uwagę nowy poziom ambicji UE w obszarze obronności.
Analiza koncentruje się również na procesie oddziaływania zagrożeń płynących z szeroko pojętego obszaru sąsiedztwa UE i uwzględnia kompleksowe ujęcie bezpieczeństwa międzynarodowego (comprehensive approach) przy rozwiązywaniu m.in. nieregularnych (hybrydowych) konfliktów i w konsekwencji formułowania oraz realizacji asymetrycznych, tzn. adekwatnych do rozwiązywania tych problemów, misji cywilnych i wojskowych. Rozszerzone bezpieczeństwo to również bezpieczeństwo prewencyjne, obejmujące różnorodne środki zapobiegania kryzysom i konfliktom, przeciwdziałania zjawiskom przemocy i normalizowania sytuacji pokonfliktowych. Niemniej jednak autor zdaje sobie sprawę, że termin "rozszerzone bezpieczeństwo" nie jest równoznaczny z pojęciem "bezpieczeństwa kompletnego" (comprehensive security), które obejmuje, obok militarnego, w tym nuklearnego, istotnie ważny, polityczny, socjalny, gospodarczy, ekologiczny, biologiczny oraz kulturowy wymiar bezpieczeństwa.
Kolejne rozdziały pracy skupiają się na badaniu faz przyspieszonej próby realizacji aspektów wzmocnionej współpracy wojskowej przez rozwój komponentu militarnego w ramach uruchomienia stałej współpracy strukturalnej państw unijnych (PESCO) w tym obszarze, (porównawczo) wzmocnionej współpracy, klauzulę solidarności, klauzulę pomocy i wsparcia, integracji przemysłów zbrojeniowych oraz kwestii odpowiedniego finasowania realizacji tych inicjatyw. Osobny podrozdział poświęcono polskiej propozycji budowy armii europejskiej oraz roli możliwego rozwoju współpracy wojskowej w ramach nieformalnej platformy Trójkąta Weimarskiego między Francją, Niemcami i Polską. Szczególnej analizie poddano również francusko-niemiecki Traktat z Akwizgranu (TAw.) z 2019 roku i jego aspekty bezpieczeństwa i obrony, istotne także dla dalszego rozwoju europejskiej autonomii w tych sferach polityki obronnej Unii.
Równolegle do tych obszarów badawczych obszernie przeanalizowano stosunki kooperacji UE-NATO i rozwój europejskiego komponentu wojskowego w ramach współpracy euroatlantyckiej, gwarancje nuklearne Stanów Zjednoczonych dla ich europejskich sojuszników, łącznie z wypowiedzeniem Traktatu INF o całkowitej likwidacji pocisków rakietowych pośredniego i średniego zasięgu i kluczowych następstw tej decyzji dla bezpieczeństwa państw unijnych. Końcowe fragmenty pracy autor poświęca zasadniczym aspektom europejskiej polityki obronnej w ramach ewentualnej realizacji budowy armii europejskiej.
Przedstawia własną koncepcję utworzenia sektorowo rozumianych wspólnych europejskich sił zbrojnych bez rezygnacji z narodowych sił zbrojnych państw członkowskich UE. Tutaj poddano analizie możliwości zrealizowania dwóch równolegle przeprowadzanych procesów, tzn. z jednej strony budowy tzw. sektorowej armii europejskiej, przy jednoczesnej konsolidacji i modernizacji armii narodowych.
Przy możliwej i wzrastającej słabości NATO jako głównego ramienia militarnych gwarancji bezpieczeństwa Zachodu nieodzownym staje się rozpoczęcie procesu usprawnienia takiej współpracy między UE i NATO, tzn. uzupełnienia strategicznego oddziaływania Sojuszu przez skonsolidowaną siłę militarną Unii, co jest odpowiedzią autora na postawione pytania badawcze monografii.
Aby ten proces zakończył się sukcesem, w interesie bezpieczeństwa obu stron, powinien on prowadzić do utworzenia wewnątrz obszaru euroatlantyckiego europejskich sił zbrojnych. Stawką jest bezalternatywna obrona Zachodu, rozumiana tutaj jako ochrona wartości demokratycznych, respektowania indywidualnych wolności, funkcjonowania rządów prawa, wolnej gospodarki rynkowej oraz jego ideologiczno-politycznie afiliowanych partnerów zglobalizowanego świata.
Praca ma charakter interdyscyplinarny i opiera się na maksymalnym wykorzystaniu dostępnych tematycznych i okołotematycznych źródeł, tzn. na kwerendzie oficjalnych dokumentów, monografii, wystąpień, wypowiedzi aktorów i decydentów politycznych oraz materiałów znajdujących się w prywatnym archiwum autora, artykułów naukowych, informacji internetowych, prasy krajowej i międzynarodowej.
Monografia kończy się na Konkluzjach Rady Europejskiej z 17 czerwca 2019 roku, posiedzeniu Rady do Spraw Zagranicznych z 12 listopada 2019 roku oraz w momencie zatwierdzenia przez Parlament Europejski składu nowej Komisji Europejskiej i rozpoczęciu jej pracy 1 grudnia 2019 roku.
W rozdziale podsumowującym postawiono zasadnicze pytanie: czy Europa potrzebuje własnej armii? Odpowiedź autora jest twierdząca. Własną propozycję powstania Sektorowej Armii Europejskiej opiera na założeniu budowy sui generis modelu armii europejskiej, w sojuszu z NATO jako stabilizacyjnej kotwicy bezpieczeństwa obszaru euroatlantyckiego w przyszłości. Autor jest przekonany, że tylko UE z jej militarnym komponentem, jako normatywnie niepowtarzalna organizacja międzynarodowa, może stać się pełnoprawnym, tzn. całościowym graczem na arenie międzynarodowej.
Warszawa, wrzesień 2020 r.
Wykaz skrótów
Wstęp
Rozdział I
Geopolityczne przesunięcie siły (power shift) w globalnym porządku międzynarodowym
1.1. Internacjonalizacja polityki bezpieczeństwa i obrony w "przejściowym" porządku międzynarodowym
1.2. Unia Europejska a nowa geopolityka regionalnego i globalnego bezpieczeństwa i obrony
Rozdział II
Geneza polityki bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej. Początki powstania projektu armii europejskiej
2.1. Etapy rozwoju polityczno-militarnej infrastruktury europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony
2.1.1. Od planu Plevena i Europejskiej Wspólnoty Obronnej przez Jednolity Akt Europejski do Traktatu z Maastricht
2.1.2. Traktat z Amsterdamu, Deklaracja z St.-Malo, szczyt Unii Europejskiej w Kolonii, Traktat z Nicei, Traktat konstytucyjny.
2.1.3. Rozwój tożsamości obronnej Unii Europejskiej a partnerstwo euroatlantyckie
2.2. Polityka obronna w strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej z 2003 r. Grupy Bojowe - Europejskie Siły Szybkiego Reagowania
2.3. Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony a postanowienia Traktatu lizbońskiego
2.3.1. Narodziny autonomii siły militarnej Europy
2.3.2. Rola Polski w polityce bezpieczeństwa i obrony. Koncepcja unijnej armii europejskiej partii rządowej Prawa i Sprawiedliwości
2.3.3. Trójkąt Weimarski jako integracyjny instrument polityki bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej po wejściu w życie Traktatu lizbońskiego (2009-2019)
Rozdział III
Stosunki euroatlantyckie w latach 2014-2018, szczyt NATO w Walii z 2014 r., deklaracja o wzmocnionej współpracy NATO z Unią Europejską w Warszawie z 2016 r., postanowienia szczytu NATO w Brukseli z 2018 r.
Rozdział IV
Polityka bezpieczeństwa i obrony w Strategii Bezpieczeństwa Globalnego Unii Europejskiej z 2016 r. "Strategiczna autonomia" UE.
Wdrożenie
4.1. Uruchomienie stałej współpracy strukturalnej Unii Europejskiej (PESCO) jako zwiększenie "strategicznej autonomii"?
4.2. Skoordynowany Roczny Przegląd w zakresie Obronności (Coordinated Annual Review on Defence, CARD)
4.3. Utworzenie Komórki Planowania i Prowadzenia Operacji Wojskowych (MPCC) w ramach Sztabu Wojskowego Unii Europejskiej (EUMS)
4.4. Europejski Fundusz Obronny (European Defence Fund, EDF) poprzedzony przez tzw. Europejski Plan Działań w Sektorze Obrony (European Defence Action Plan, EDAP)
4.5. Zacieśnienie współpracy przemysłów zbrojeniowych państw Unii Europejskiej jako zasadniczy warunek budowy autonomii strategicznej Unii Europejskiej
Rozdział V
Wszczęcie procedury brexitu przez Wielką Brytanię. Konsekwencje dla wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej
Rozdział VI
"Europeizacja" debaty na temat odstraszających sił nuklearnych Unii Europejskiej jako komponent rozbudowy "strategicznej autonomii" Unii
6.1. Wypowiedzenie Traktatu o całkowitej likwidacji rakiet pośredniego i średniego zasięgu (INF) a bezpieczeństwo militarne państw członkowskich Unii Europejskiej
Rozdział VII
Budowa niemiecko-francuskiej supremacji bezpieczeństwa jako element integracyjny Unii Europejskiej w obszarze polityki bezpieczeństwa i obrony?
7.1. Biała Księga Polityki Bezpieczeństwa i Obrony Niemiec z 2016 r. oraz Koncepcja Bundeswehry z 2018 r.
7.2. Europejska Inicjatywa Interwencyjna Francji (European Intervention Initiative) (EI2) z 2017/2018
7.3. Traktat Akwizgrański (Aachen) z 22 stycznia 2019 r.
Rozdział VIII
Armia europejska jako militarny wkład do Paktu Północnoatlantyckiego?
8.1. Współczesne modele budowy armii europejskiej
Rozdział IX
Koncepcja "Europejskiej Armii Sektorowej"
Zakończenie
Erozja obszaru bezpieczeństwa euroatlantyckiego.
Przyszłość europejskiej polityki obronnej
Aneks
Lista projektów do zrealizowania w ramach PESCO (Permanent Structured Cooperation)
Summary
Bibliografia (wybór)
