Duch Święty w polskim piśmiennictwie
WPROWADZENIE
Celem prezentowanej pracy jest próba przedstawienia ważnego zjawiska
religijnego i kulturowego w jego wielowiekowym rozwoju
i zmiennej dynamice oddziaływań na kolejne pokolenia Polaków.
Wstępnym założeniem badawczym było ukazanie problemu diachronicznie,
by – poprzez zbadanie relacji nadawczo‐odbiorczych na linii
czasu – sformułować wnioski dotyczące przemian, ewolucji religijności
Polaków. Jednak zadanie okazało się bardzo trudne w realizacji z uwagi
na złożoność problemu, bardzo zróżnicowane formy przekazu, a przede
wszystkim historyczną, kulturową, społeczną i mentalną niejednorodność
polskiego średniowiecza. Dlatego też niniejsza książka stanowi
zbiór studiów interpretacyjnych dotyczących tekstów, w których osoba
Ducha Świętego stanowi temat, motyw, jest adresatem modlitwy, inspiracją
rozważań teologicznych, źródłem mistycznego obcowania z Bogiem.
Z uwagi na różnorodne gatunkowo reprezentacje tematu/motywu
ważne było w podjętych interpretacjach ukazanie także walorów estetycznych.
Przedmiot badań szczególnie bowiem predestynuje do dbałości
zarówno o res, jak i verba.
Każdy rozdział stanowi zamkniętą całość, dlatego poszczególne
utwory poddawane analizie mogą pojawiać się kilkakrotnie, prezentowane
w różnych kontekstach. Szkice odnoszące się do średniowiecza
stanowią główną część pracy. Choć autorka ma świadomość, że poddane
tu analizie teksty źródłowe nie wyczerpują tematu, jednak ośmiela się
twierdzić, że są reprezentatywne pod względem sposobu perswazji (kazania),
środków obrazowania (hymny liturgiczne, poezja religijna), ludowego
imaginarium w obiegu fabuł narracyjnych (egzempla w kazaniach,
przekazy apokryficzne), językowego obrazu mistycznego przeżycia
(przekaz Jana z Kwidzyna), modus orandi (Modlitewnik Gertrudy Miesz10
WPROWADZENIE
kówny). Średniowieczne sposoby aktualizacji tematu Ducha Świętego
odbijają się zwierciadłach kolejnych epok. „Hymnus hymnorum” – Veni
Creator Spiritus inspirował autorów licznych przekładów i parafraz.
Traktaty teologiczne i ustalenia Magisterium Kościoła odnośnie do dogmatów
poskutkowały literackim komentarzem twórców‐historiozofów,
szlachetne paradoksy wiary stanowiły wyzwania dla poetów, którzy
dzięki środkom obrazowania wyrażali niewyrażalne. Stąd zawarte w tytule
„długie trwanie” i druga część książki wypełniona przyczynkarskimi
szkicami o Duchu Świętym w twórczości autorów od XVI do XX wieku.
W proponowanych w tej części interpretacjach istotne było ukazanie
procesu duchowego i rozwoju będących wynikiem nie tylko oczywistych
zmian cywilizacyjnych, ale też zmieniającej się świadomości religijnej.
Przy wyznaczeniu ram czasowych pierwszych dwóch części monografii
uwzględniony został autorytet znawców polskiej kultury, religii
i duchowości średniowiecznej: Teresy Michałowskiej, siostry Urszuli
Borkowskiej, Karola Górskiego oraz ojca Pawła Sczanieckiego. Wobec
obecnego stanu podjętych badań nie ma możliwości zarysowania ostrych
granic temporalnych. Poszczególne studia zostały ujęte kontekstowo
w oparciu o średniowiecze Europy Zachodniej – z uwagi na usytuowanie
polskiej religijności w tym właśnie nurcie chrześcijaństwa. „Kadencja”,
czy wyciszenie, może „zachodzić” na drugą połowę wieku szesnastego.
Przykładem takiego średniowiecznego ujęcia tematu w sensie zawartych
treści i sposobu realizacji mogą być teksty o liturgii Mikołaja z Wilkowiecka,
a także jego misterium O chwalebnym Zmartwychwstaniu.
Główny nurt rozważań dotyczy utworów utrwalonych w piśmie. Zarysowana
w ten sposób tematyka religijna zakłada uwzględnienie i wykorzystanie
w analizie i interpretacji tekstów literackich wiedzy teologicznej.
Literatura, będąc szczególnie ważnym w okresie średniowiecza
nośnikiem treści religijnych, staje się także wyrazem recepcji dogmatów
i zasad moralnych. Sformułowane przez ks. Jerzego Szymika określenie
locus theologicus w odniesieniu do literatury pięknej nabiera szczególnego
znaczenia, jeśli owego miejsca zaczynamy szukać w słowach pisanych
i śpiewanych na Bożą chwałę, w końcu w utworach o charakterze traktatów
teologicznych, mających skierować myśli ludzi ku temu, co niewyrażalne,
i otworzyć ich umysły na transcendencję. Literatura, której tematem
jest Duch Święty, odznacza się filozoficzną głębią, abstrakcyjnością
w sposobie obrazowania, obecnością tajemnicy. Literacki locus theologicus
WPROWADZENIE 11
jest nierozerwalnie związany z utworami liturgicznymi (od których należy
zacząć rozważania), związanymi z długotrwałym i skomplikowanym
procesem inkulturacji rzymskokatolickiego chrześcijaństwa na
gruncie słowiańskim.
W pierwszym okresie, który można by nazwać okresem inicjalnym
w tajemnicę Ducha Świętego, literatura i religia stanowią sfery uzupełniające
się w myśl funkcjonującej zasady teologicznej: lex orandi est lex
credendi. Nie do zakwestionowania jest fakt, że religia stanowi główną
inspirację literatury średniowiecznej. W jej nurtach, jeśli posłużyć się metaforą
obrazującą osobę Ducha Świętego jednej z łacińskich sekwencji
śpiewanej na ziemiach polskich w XV wieku, płynie flumen e flumine –
strumień utworów skierowanych do Ducha Świętego albo takich, których
twórcy usiłują zgłębić tajemnicę trzeciej osoby Trójcy Świętej. Interesującą
nas tematykę można odnaleźć we wspomnianych już tekstach
związanych z liturgią Kościoła, katechezą, ale również w różnych gatunkach
średniowiecznego piśmiennictwa. Szczególnie bogaty w motywy
i wątki tajemnicy Ducha Świętego jest nurt chrystologiczny. Jednak
i w twórczości poświęconej Matce Bożej zasługują na uwagę te utwory,
w których Maria zyskuje określenie Oblubienicy Ducha Świętego w obrazowaniu
tajemnicy Poczęcia, Zwiastowania, Wcielenia, Wniebowzięcia.
Teksty, w których aktualizują się te motywy, są szczególnie cenne
w okresie literackim, zdominowanym wszak przez poezję maryjną.
Modlitewniki, które nie zawsze wzmiankowane są w literaturze
przedmiotu, okazują się istotnym elementem duchowości. Niektóre
z nich, takie jak Raj duszny Biernata z Lublina, czy modlitewniki królewskie,
czytane pod kątem omawianego tematu, są źródłem ciekawych
wniosków. Na przykład łaciński modlitewnik Władysława Warneńczyka
zawiera piękne poetyckie wezwania do Ducha Świętego, powtarzane cyklicznie,
nadające rytm modlitwie o jasność widzenia w krysztale. Taki
cel modlitwy jest w pewnym sensie reprezentatywny dla średniowiecznej
religijności, która często nosi ślady wierzeń pogańskich.
W modlitewniku Władysława Jagiellończyka znajdujemy zapis hymnu
Veni Creator Spiritus ze strofą wyłączoną później z obowiązującej do
dziś wersji utworu, najpewniej w związku z przeprowadzoną na początku
XVII wieku reformą hymnów brewiarzowych. Strofa została przetłumaczona
na język polski i znajduje się w edycjach Żywota Pana Jezu Kry12
WPROWADZENIE
sta Baltazara Opeca z 1522 roku oraz w Raju dusznym z roku 15301, a nie
ma jej już w przekładzie hymnu dokonanym przez ks. Stanisława Grochowskiego.
Podważa to tezę o własnej inwencji rodzimego twórcy w odniesieniu
do strofy zaczynającej się słowami „Daj nam wesołą zapłatę”2.
Tłumaczenie hymnu przypisywanego Rabanowi Maurowi Veni Creator
Spiritus, znajdujące się w Żywocie Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca,
zadziwia kunsztem wersyfikacyjnym, jeśli weźmie się pod uwagę niedoskonałą
polszczyznę tego okresu. Interesujące, że przekład znajdujący się
w Raju dusznym Biernata z Lublina – wszak znanego poety, piszącego
niemal czystym wierszem sylabicznym – prawie nie różni się od tekstu
z Opecowego Żywota… Zważywszy na chronologię poszczególnych
edycji, wiemy, że pierwsze wydanie Raju dusznego Biernata z Lublina,
które się nie zachowało, miało miejsce w 1513 roku – może warto byłoby
postawić hipotezę badawczą o ewentualnym autorstwie przekładu,
uznawanego dotychczas za anonimowy.
Kazania Marcina z Opawy i Peregryna z Opola stanowią najdawniejsze
zabytki kaznodziejskie. Powstały w końcu XIII oraz na przełomie
XIII i XIV wieku. Obydwa zbiory były znane i cieszyły się poczytnością
Europejczyków. Wspomniani autorzy to kaznodzieje wykazujący się
erudycją w zakresie znajomości Biblii, pism ojców Kościoła, średniowiecznych
teologów. Można przypuszczać, że kazania wykorzystujące
pisma św. Augustyna, św. Tomasza, św. Grzegorza Wielkiego, św. Hieronima
w znacznym stopniu przybliżały ich naukę także w służbie mistagogii.
Kazania na dzień Zesłania Ducha Świętego są nasycone problematyką
aksjologiczną. Przy lekturze kazań zadziwia uniwersalność
i ponadczasowość prezentowanych problemów, umiejętność dostrzeżenia
mechanizmów psychologicznych. Właściwe odczytanie zawartych
w dawnych mowach wartości dziś stanowi okazję do dialogu i dyskursu
z tradycją.
Niektóre szkice pierwszych dwóch części książki to studia skoncentrowane
wokół jednego autora albo jednego utworu. Pozwoliła na to zawartość
tekstów omawianych pod kątem obecności tytułowego motywu.
Odczytania utworów przy uwzględnieniu teologicznych i kulturowych
kontekstów doprowadzają do ciekawych wniosków, jak choćby w odnie‐
sieniu do datacji niedocenionego – w naszej ocenie – w historii literatury
hymnu Pomóż mi, Święty Dusze, Twoję chwałę mnożyć. Kolejne studia dotyczą
chronologii wydarzeń zbawczych z wyszczególnioną w nich rolą
trzeciej osoby Trójcy Świętej.
Część książki zatytułowana Flat, ubi vult skupiona jest na autorskiej
twórczości kolejnych stuleci w kontekście pobożności do Ducha Świętego.
Swoją reprezentację w postaci jednego studium mają renesans, barok,
oświecenie, romantyzm, XX‐lecie międzywojenne. Większość tekstów tej
części monografii została zaprezentowana na tematycznych spotkaniach
naukowych. Z uwagi na podejmowany w poddanych interpretacji utworach
dialog ze średniowieczną tradycją, wpisujące się w zagadnienie
„długiego trwania” studia stanowić mogą prolegomena do pełniejszego
ujęcia tematu Ducha Świętego w polskiej literaturze nowożytnej. Obok
twórców docenionych w historii literatury znaleźli się tutaj także poetae
minores, jak ks. Stanisław Grochowski, zupełnie nieznany z poetyckiej
twórczości ks. Walenty Wcisłowski, czy też przypisywany epoce Młodej
Polski, ale swoje religijne utwory piszący w latach trzydziestych XX stulecia
– Józef Ruffer. Nie powinien jednak budzić wątpliwości fakt, że to
właśnie w zwierciadłach twórczości pośledniejszych pisarzy odbija się to
wszystko, co typowe dla kultury danej epoki i co ma istotny wpływ na
literacki obraz swojego czasu.
Studia poświęcone piśmiennictwu średniowiecza dopełnia rozdział,
w którym podjęto się zadania opisu miniatur średniowiecznych ze zbiorów
polskich. Wieki średnie to czas, kiedy słowo współistniało z obrazem.
Obydwa „media” charakteryzowała koegzystencja świata ziemskiego
i pozazmysłowego, co szczególnie wyraziście przedstawiają miniatury,
pełniące funkcję komplementarną względem literackiego przekazu,
ale też, dzięki operowaniu symbolem, skrótem, stanowiące kompendium
wiedzy na przedstawiany temat. Dość wymienić malarskie aktualizacje
Biblia pauperum czy Speculum humanae salvationis. Wybór spośród
licznie reprezentowanych wizerunków Ducha Świętego w iluminatorstwie
średniowiecznym został zdeterminowany warstwą narracji
i kryterium estetyki. Zostały wybrane miniatury wczesnego średniowiecza
– reprezentujące styl romański z dominantą symbolu, oraz późnego
gotyku z przełomu XV i XVI wieku, które poza przekazem fabularnym
odznaczają się kunsztem malarskiego rzemiosła.
Profesor Maria Jasińska‐Wojtkowska w studium Duch Święty w literaturze
polskiej, zamieszczonym w komentarzu do encykliki Jana Pawła II
Dominum et vivificantem3, formułując założenia metodologiczne, pisze, iż
jej szkicowi: „nie towarzyszy literatura przedmiotu, gdyż w odniesieniu
do omawianego tematu nie istnieje (poza artykułem w Encyklopedii katolickiej)”.
Edycja encykliki miała miejsce w 1994 roku. Pomimo upływu
blisko ćwierćwiecza nie nastąpiły w tym zakresie istotne zmiany. Nie
ukazała się żadna monografia zawierająca analizy tekstów, których tematem
czy motywem jest trzecia osoba Trójcy Świętej. Zaproponowane
opracowanie tematu Ducha Świętego od strony historycznoliterackiej na
tle zjawisk kulturowych, z uwzględnieniem teologicznych kontekstów
i wymiaru estetycznego omawianych tekstów, może zaistnieć obok
licznych historycznoliterackich opracowań nurtu chrystologicznego
i maryjnego. Być może ważny dla znaczenia pracy jest fakt uwzględnienia
w literaturze podmiotowej zarówno tekstów w języku polskim,
jak i w łacińskim.
Jakkolwiek w dostępnej literaturze przedmiotu istnieją, bardzo zresztą
liczne, opracowania, które podejmują zagadnienie tematyki religijnej
w dawnej Polsce, jednak poruszane w niniejszej książce kwestie stanowią
tam zaledwie niewielki margines. Reprezentatywna dla kierunków badań
odnośnie do tematyki religijnej jest seria wydawana przez Towarzystwo
Naukowe KUL „Religijne Tradycje Literatury Polskiej”4. Na szczególną
uwagę, ze względu na zawartość utworów i opracowania, zasługują prace
Mikołaja Bobowskiego5, Aleksandra Brücknera6, Mirosława Korolki7, Henryka
Kowalewicza8, Wiesława Wydry, Chrestomatia staropolska9, Polskie pie‐
śni wielkanocne. Ważnym opracowaniem, zwłaszcza w kontekście katechezy
i kaznodziejstwa, są Dzieje teologii katolickiej w Polsce, a w niej prace
ks. Jerzego Wolnego11. Pewne istotne tropy badawcze można znaleźć
w periodyku „Ateneum Kapłańskie”, w numerze, którego przewodnim
tematem jest Teologia współczesna o Duchu Świętym12. Istnieją opracowania
dotyczące maryjnej pobożności w kontekście omawianego tematu. Należy
wymienić przede wszystkim artykuł ks. bpa Juliana Wojtkowskiego
Duch Święty w polskiej pobożności maryjnej, syntetyczny w stosunku do
badań wcześniej podejmowanych przez autora13. W oparciu o przedstawione
tam materiały powstał też artykuł ojca Bernarda Przybylskiego La
Viergeet L’Esprit selon les sources médiévales polonaises14. Eksplikacji średniowiecznych
pieśni maryjnych, jak też utworu Władysława z Gielniowa
Jezu, Zbawicielu ludzski… z uwzględnieniem interesujących nas motywów,
dokonał Roman Mazurkiewicz15 . Oczywiście, istnieje bardzo
liczna literatura przedmiotu dotycząca kontekstów religijnych i kulturowych,
a także twórczości poszczególnych autorów i zagadnień, uwzględniona
przy interpretacjach i analizach.
Wprowadzenie ........................................................................................... 9
CZĘŚĆ I
FIDES
1. Łacińskie hymny liturgiczne i ich przekłady w średniowiecznej
Polsce ..................................................................................................... 19
2. Symbolika żywiołów w parafrazach łacińskich hymnów
i sekwencji ............................................................................................. 37
3. O średniowieczności hymnu Pomóż mi, Święty Dusze,
twoję chwałę mnożyć .............................................................................. 51
4. Pneumatologia Władysława z Gielniowa ........................................ 63
5. Duch Święty w maryjnej pobożności: Poczęcie ............................... 81
6. Duch Święty w maryjnej pobożności: Zwiastowanie, Wcielenie,
Wniebowzięcie ..................................................................................... 97
7. Gołębica nad Jordanem. Chrzest Chrystusa w tradycji literackiej .... 121
8. „Częstochowski liturgista” – Mikołaj z Wilkowiecka –
o tajemnicy Ducha Świętego .............................................................. 133
CZĘŚĆ II
ACTIO ET CONTEMPLATIO
1. Modlitewnik Władysława Jagiellończyka i książka wróżbiarska
Władysława Warneńczyka ................................................................. 147
2. Indywidualizm oracji do Ducha Świętego w modlitewniku
Gertrudy Mieszkówny ........................................................................ 165
3. Raj duszny Biernata z Lublina ............................................................. 175
4. Peregryn z Opola i Marcin Polak. Dwa modele kaznodziejstwa .... 181
5. Septililie Doroty z Mątowów. Traktaty De caritate
i De Spiritus Sancti missione ................................................................. 199
6. Koegzystencja słowa i obrazu w średniowiecznym malarstwie
książkowym .......................................................................................... 221
CZĘŚĆ III
FLAT, UBI VULT
1. Pisarze polsko‐łacińscy: Krzycki, Dantyszek, Hozjusz, Korwin ... 245
2. Ksiądz Stanisław Grochowski – trynitarny apologeta ................... 259
3. Nieznany rękopis z XVIII wieku.
Pieśni nabożne księdza Walentego Józefa Wcisłowskiego ............ 277
4. „Choć Duch obiecan już przewiewa”.
Pneumatologia Zygmunta Krasińskiego .......................................... 293
5. „Modlitwą jasną, modlitwą żarliwą, słowem drgającym […]”
śpiewane hymny do Ducha Świętego. Ruffer, Bąk,
Iłłakowiczówna .................................................................................... 309
Zakończenie ................................................................................................ 323
Wybór bibliografii ...................................................................................... 329
Nota bibliograficzna .................................................................................. 349
Spis ilustracji ............................................................................................... 351
Summary ..................................................................................................... 355
Indeks .......................................................................................................... 365
