Charakter prawny poództwa o ustalenie ojcostwa
Bogata, zróżnicowana i skomplikowana problematyka sądowego ustalenia ojcostwa budzi zasadne zainteresowanie zarówno społeczne, jak i naukowe. Pod ogólnym pojęciem powództwa o ustalenie ojcostwa kryją się zagadnienia, któ-rych jednolita interpretacja przysparza wiele trudności. Zaznaczenia wymaga w tym miejscu, że to właśnie określenie charakteru prawnego powództwa o usta-lenie ojcostwa wywołuje dotychczas największe kontrowersje w tym zakresie. Taki stan rzeczy argumentować należy istnieniem dwóch dominujących poglądów, z których jeden wyklucza zasadność drugiego. Powództwo o ustalenie ojcostwa uznawane jest zasadniczo za powództwo ustalające lub powództwo kształtujące, co w konsekwencji oznacza, że wyrok wydawany w przedmiocie określenia po-chodzenia dziecka może mieć charakter deklaratywny lub konstytutywny.
Należy mieć na względzie, że spór dotyczący charakteru prawnego powódz-twa o ustalenie ojcostwa nie został jeszcze jednoznacznie i kategorycznie roz-strzygnięty. Błędem byłoby również wskazanie, że którekolwiek z dwóch stano-wisk znajduje większą aprobatę środowisk naukowych. Głęboka analiza zagad-nienia prowadzi do wniosku, że granica rozbieżności między poglądami wyzna-czana jest na fundamencie różnic poglądowych występujących pomiędzy przed-stawicielami nauki prawa materialnego i procesowego. Już w tym miejscu zau-ważyć można, że zdecydowana większość procesualistów optuje za konstytutyw-nym postrzeganiem wyroku uwzględniającego powództwo o ustalenie ojcostwa, podczas gdy charakter deklaratywny przypisują mu głównie przedstawiciele prawa materialnego.
Istnienie zadawnionego sporu i różnic w postrzeganiu natury powództwa o ustalenie ojcostwa daje podstawę do podjęcia próby zabrania głosu w przed-miocie tego kontrowersyjnego zagadnienia. Celem pracy jest usystematyzowanie zależności przypisywanych powództwom określającym pochodzenie i podanie wyczerpującej argumentacji, która będzie podstawą do tego, by sądzić, że po-wództwo o ustalenie ojcostwa, jak i inne tego typu powództwa, przypisane być powinno do kategorii powództw kształtujących prawo lub stosunek prawny. Temat pracy, w wyżej wyrażonym kontekście, pozwala już na tym etapie sformułować tezę, wedle której powództwa o ustalenie ojcostwa mają charakter powództw kształtują-cych prawo lub stosunek prawny, a wyroki, uwzględniające powództwo w tym przedmiocie, określane są mianem wyroków o charakterze konstytutywnym.
Rozstrzygnięcie rozważanego zagadnienia i przedstawienie argumentacji, która pozwoli opowiedzieć się po jednej ze stron, wydaje się być kluczowe. Re-lewantność przejawia się w tym, że określenie charakteru prawnego powództwa
12 WPROWADZENIE
determinuje szereg konsekwencji, których bagatelizowanie byłoby poważnym uchybieniem. Jest to bowiem sfera, która dotyczy dobra dziecka – a jak po-wszechnie wiadomo, instytucja ta stanowi wartość nadrzędną. Niezależnie od po-wyższego wskazać należy, iż spór i kontrowersje, dotykające przedmiotu charak-teru prawnego powództwa o ustalenie ojcostwa, związane są z rodzajami po-wództw przyjętymi przez naukę prawa cywilnego. Wyróżnić można tu trzy pod-stawowe rodzaje powództw, tj. powództwo o świadczenie, o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa oraz o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa1. Wyszczególniony w ten sposób podział ma znaczenie nie tylko teore-tyczne, ale również i praktyczne. Przytoczenie głównych cech poszczególnych rodzajów powództwa, a także uwzględnienie w opisie określenia interesu praw-nego w dużej mierze naświetla kierunek, zgodnie z którym określony zostanie charakter prawny powództwa ustalającego ojcostwo.
Istnienie wspomnianego sporu i kontrowersji w ocenie charakteru prawnego powództwa o ustalenie ojcostwa legło u podstaw wyboru tematu rozważań. Rów-nocześnie czynnikiem decydującym o wyborze tematu była wysoka rola instytu-cji powództwa o ustalenie ojcostwa na tle rozwiązań prawa rodzinnego dotyczą-cych określania pochodzenia dziecka. Aby jednak skonstruować niepodważalną argumentację, potwierdzającą charakter prawny powództwa o ustalenie ojcostwa, niezbędne było zgłębienie szeroko rozumianego tematu określania pochodzenia. Stąd rozdział I poświęcony został głównie aspektom teoretycznym ogólnie poj-mowanych sposobów określania pochodzenia dziecka. Szczegółowe opisy po-szczególnych instytucji, takich jak domniemania prawne w przedmiocie ojco-stwa, zaprzeczenie ojcostwa oraz uznanie ojcostwa i sposób jego obalenia, wska-zują, że nie można utożsamiać ich z pojęciem ustalenia ojcostwa. Stanowi ono bowiem całkowicie odrębną instytucję i używanie wskazanego pojęcia w rozu-mieniu globalnym, zawierającym w sobie wszystkie sposoby określania pocho-dzenia dziecka, uznać należy za poważny błąd. Ponadto zamieszczony już na sa-mym początku opis innych sposobów określania pochodzenia dziecka ze strony ojca pozwala na poznanie struktur tworzenia i obalania stosunków prawnych po-między dzieckiem a jego ojcem. Zależności te znacząco przyczyniają się do kon-struowania argumentacji zakreślającej charakter prawny powództw o ustalenie ojcostwa. Rozdział II zawiera analizę zagadnień stricte procesowych. Ogólne rozważania poświęcone istocie powództwa, przy uwzględnieniu założeń po-wództwa o ustalenie ojcostwa, pozwalają zrozumieć, czego dokładnie dotyczy wspomniany doktrynalny spór. Niniejsza część definiuje powództwo i tym sa-
1 Jak wskazuje P. Osowy, Powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego, Warszawa 2015, s. 10 – „w literaturze wyróżnia się także czwarty typ, mianowicie tzw. powództwa zarządzające, zbliżone swoją funkcją i częściowo strukturą do powództwa kształtujących […] różnią się jed-nak od innych powództw danego typu tym, że żądanie ma na celu wypracowanie w drodze za-padłego orzeczenia wskazówek dla innego organu państwowego, który dopiero w drodze wyda-nego przez siebie aktu ustanowi wymagany stan prawny”.
WPROWADZENIE 13
mym zakreśla ramy, w których dokonuje się oceny charakteru prawnego sądo-wego ustalania ojcostwa. Rozdział III rozprawy poświęcony został dynamicz-nemu przebiegowi postępowania o ustalenie ojcostwa. Znajdujące się w nim in-formacje są teoretycznym i praktycznym opisem instytucji z punktu widzenia celu, jakiemu ma służyć sądowe postępowanie o ustalenie ojcostwa. Zawiera po-nadto informacje dotyczące przebiegu postępowania, co również uznać należy za niezbędny krok ku podjęciu ostatecznej próby sformułowania stanowiska doty-czącego charakteru prawnego opisywanego powództwa i w konsekwencji – oceny charakteru prawnego wyroku. W treści rozdziału IV opisana została natura powództwa o ustalenie ojcostwa, w której uwzględniono skutki wyroku określa-jącego pochodzenie, zależność między charakterem prawnym powództwa a cha-rakterem prawnym wyroku oraz dokonano ostatecznej oceny charakteru praw-nego powództwa o ustalenie ojcostwa.
Monografia w sposób znaczący przyczynia się do oceny kontrowersyjnych zagadnień związanych z określeniem charakteru prawnego powództwa, a w re-zultacie – z oceną charakteru prawnego wyroku w przedmiocie ustalenia ojco-stwa. Jest wyraźnym głosem opowiadającym się za zasadnością twierdzeń jednej ze stron kontekstowego doktrynalnego sporu. Powołana argumentacja w sposób wyczerpujący potwierdza prezentowane stanowisko. Ponadto każdy kolejny roz-dział winien inspirować i tworzyć potrzebę dalszego zgłębienia tematów, którym poświęcenie większej uwagi było niemożliwe lub niecelowe. Naturalnym zało-żeniem opracowania jest obrona postawionych tez i wyjaśnianie problemów ba-dawczych. Za dodatkowy atut uznać należy także wyszczególnienie bodźców, które doprowadzić mogą do podjęcia dalszych, pogłębionych badań naukowych.
Niniejsza monografia stanowi zaktualizowaną oraz uzupełnioną wersję roz-prawy doktorskiej.
SPIS TREŚCI
WYKAZ SKRÓTÓW ..................................................................................................... 7
WPROWADZENIE ....................................................................................................... 11
ROZDZIAŁ 1 OJCOSTWO W ROZUMIENIU METOD OKREŚLAJĄCYCH POCHODZENIE DZIECKA .......... 15
1.1. Domniemanie ojcostwa .................................................................................... 15
1.2. Sądowe zaprzeczenie ojcostwa ......................................................................... 35
1.3. Uznanie ojcostwa ............................................................................................. 52
1.4. Ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa .................................................... 72
ROZDZIAŁ 2 ISTOTA POWÓDZTWA O USTALENIE OJCOSTWA .......................................................... 79
2.1. Definicja powództwa ........................................................................................ 79
2.1.1. Analiza elementów powództwa ............................................................ 79
2.1.2. Cechy charakterystyczne powództwa o świadczenie ............................ 96
2.1.3. Cechy charakterystyczne powództwa o ustalenie ................................. 102
2.1.4. Cechy charakterystyczne powództwa o ukształtowanie ....................... 120
2.1.5. Przedmiot postępowania w procesie o ustalenie ojcostwa .................... 127
2.1.6. Wytoczenie powództwa ........................................................................ 145
2.1.7. Zmiana powództwa ............................................................................... 160
2.1.7.1. Zmiana przedmiotowa ............................................................. 160
2.1.7.2. Zmiana podmiotowa ................................................................ 169
2.2. Powództwo a inne formy aktywności w procesie cywilnym ............................ 177
2.2.1. Uznanie powództwa ............................................................................. 177
2.2.2. Powództwo wzajemne .......................................................................... 180
2.2.3. Powództwo a zarzut .............................................................................. 188
2.3. Ocena celowości rozstrzygnięcia sporu dotyczącego charakteru prawnego powództwa o ustalenie ojcostwa ...................................................................... 195
ROZDZIAŁ 3 PRZEBIEG POSTĘPOWANIA O USTALENIE OJCOSTWA W UJĘCIU DYNAMICZNYM ......... 199
3.1. Istota postępowań odrębnych spraw z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi ........................................................................................................... 199
3.2. Sąd .................................................................................................................... 219
3.2.1. Właściwość sądu .................................................................................. 219
3.2.2. Skład sądu ............................................................................................ 228
3.3. Strony postępowania ........................................................................................ 232
3.3.1. Czynna legitymacja procesowa ............................................................ 232
3.3.2. Bierna legitymacja procesowa .............................................................. 248
3.3.3. Współuczestnictwo procesowe ............................................................. 253
3.3.4. Interwencja uboczna ............................................................................. 257
3.3.5. Przypozwanie ....................................................................................... 266
3.4. Reprezentacja stron .......................................................................................... 269
3.5. Postępowanie dowodowe ................................................................................. 276
3.5.1. Zagadnienia ogólne .............................................................................. 276
3.5.2. Dowód z grupowego badania krwi ....................................................... 288
3.5.3. Dowód z badań DNA ........................................................................... 297
3.6. Wyrok ustalający ojcostwo (rodzaje wyroków) ............................................... 315
ROZDZIAŁ 4 NATURA POWÓDZTWA O USTALENIE OJCOSTWA (STANOWISKO WŁASNE) ................. 323
4.1. Spór w przedmiocie charakteru prawnego powództwa o ustalenie ojcostwa .... 323
4.2. Charakter prawny powództwa a charakter prawny wyroku ................................. 325
4.3. Ocena charakteru prawnego powództwa z uwagi na skutek ................................ 335
4.3.1. Skutki deklaratywne ............................................................................. 335
4.3.2. Skutki konstytutywne ........................................................................... 342
4.3.3. Skutek jako relewantny czynnik w ocenie natury powództwa ............. 347
4.4. Ocena charakteru prawnego powództwa z uwagi na przedmiot żądania (próba podsumowania) ..................................................................................... 360
ZAKOŃCZENIE ........................................................................................................... 385
WYKAZ LITERATURY ................................................................................................ 395
Wykaz aktów prawnych ................................................................................... 425
Wykaz orzecznictwa ........................................................................................ 427
Wykaz innych źródeł ........................................................................................ 436
STRESZCZENIE .......................................................................................................... 437
SUMMARY ................................................................................................................. 439
