Dzieje obiektów sportowych w Europie. Historia architektury sportowej od czasów starożytnych do współczesności
W każdej z rozwiniętych cywilizacji europejskiej, krzewienie kultury fizycznej łączyło się z budową obiektów i urządzeń sportowych. Ponieważ dla najdawniejszych z tych społeczności sprawność fizyczna i współzawodnictwo sportowe były równie istotne jak religia i nauka, budowle sportowe, oświaty i religijne były ze sobą formalnie i funkcjonalnie przeplatane (w kulturze helleńskiej na przykład Olimpia i Delfy – malowniczo wkomponowane w otaczający krajobraz). Zgodnie z platońską zasadą, egzemplifikowaną w planach urbanistycznych miast projektu Hippodamosa z Miletu, budowle służące codziennej kulturze fizycznej były wbudowane w tkankę antycznych miast greckich, a obiekty dla celów zawodów sportowych – były lokalizowane na ich obrzeżach, poza gęstą zabudową centrum. Ponieważ Rzymianie cenili tłumne widowiska – pojawiły się w ich państwie obok stadionów – owalne amfiteatry ‘wciśnięte’ w ciasną zabudowę miejską (przykładem jest rzymskie Kolosseum). Doskonała znajomość konstrukcji i mechaniki budowy, stosowanie betonu – pozwoliły Rzymianom na wznoszenie wielokondygnacyjnych, monumentalnych budowli. Dorobek rzymskiej architektury stał się cennym materiałem dla poszukiwań rozwiązań funkcjonalnych: ergonomii i bezpieczeństwa widowni, powiązań komunikacyjnych wewnątrz budynku. Program rzymskich term jest współcześnie kopiowany w postaci zespołów wielofunkcyjnych aquaparków. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego Zachodniego, w okresie średniowiecza, zaprzestano budowy obiektów i urządzeń sportowych. Wyjątkami były tymczasowe i prymitywne konstrukcje wznoszone na potrzeby organizacji turniejów rycerskich (trybuny i szranki na polu walki). Ćwiczenia sportowe w strzelaniu z łuku, kuszy – miały miejsce na podmiejskich łąkach (prato, courts, błonie), a gra w piłkę – na miejskich placach, zawody w pływaniu lub wioślarskie – na jeziorach i rzekach, a jazda na łyżwach – na zamarzniętych naturalnych akwenach. Dopiero w wiekach XVI-XVIII powstawały specjalnie wznoszone ujeżdżalnie, sale sportowe do ćwiczeń szermierczych lub do gry w piłkę (salles jeu de paume, real tenis halls). Nie były to jednak budowle (poza wyjątkami jak ujeżdżalnie w Książu, czy Maneż w Moskwie) architektonicznie wybitne, ani mające znaczenie dla użytku powszechnego – przeznaczone były tylko dla warstwy arystokracji.
Z czasem, wraz z rozwojem urbanizacji zagęszczone zabudową miasta nie miały odpowiedniej przestrzeni do gier, konieczne okazało się planowanie parków miejskich, urządzonych pod kątem sportu i wypoczynku (Bois de Boulonge w Paryżu, Hyde Park w Londynie, Park Angielski w Monachium). Odrodzeniu ruchu sportowego w wieku XIX, towarzyszyła budowa licznych obiektów sportowych. Na wzór niemieckich Turnplatze powstawały w wielu krajach boiska gimnastyczne, na wzór niemieckich Turnhalle – sale sportowe do gier i ćwiczeń. W XIX wieku powstały kryte sztuczne lodowiska, kryte pływalnie, velodromy, kluby sportowe (wioślarskie, żeglarskie, cyklistów, krykieta, tenisowe, strzeleckie, gimnastyczne). Powstawały korty tenisowe, boiska i stadiony piłkarskie, tory bobslejowe i skocznie narciarskie, pływalnie kryte i odkryte. W początkach XX wieku, nowe materiały i techniki budowlane pozwoliły na wznoszenie monumentalnych budowli sportowych, o coraz większych rozpiętościach przykryć, – co uniezależniło uprawianie wielu dyscyplin od warunków pogodowych i pory roku (Stadion Olimpijski w Berlinie, Pływalnia Olimpijska w Berlinie, Hala Stulecia Rzeszy we Wrocławiu, Stadion Olimpijski White City w Londynie). Dla celów szkolenia przyszłych nauczycieli i trenerów powstały uczelnie o profilu wychowania fizycznego (Centralny Instytut Wychowania Fizycznego w Warszawie, wyższe uczelnie w Sztokholmie i Berlinie). O II połowy XX wieku mamy coraz bardziej do czynienia z rozdziałem obiektów sportowych na te, które służą aktywnej, fizycznej rekreacji dla przyjemności i rozrywki oraz na obiekty przeznaczone dla treningu i rozgrywania zawodów sportowych. Naturalnie te granice nie zawsze wyraziste i funkcje oczywiste. Na tej samej pływalni, kortach tenisowych, krytym sztucznym lodowisku – są najczęściej organizowane zarówno zajęcia rekreacyjne jak i zawody sportowe, tyle że w innych dniach i godzinach. Naturalnie nie zawsze takie wielostronne użytkowanie obiektu jest możliwe. Chociażby dotyczy to kosztownych w utrzymaniu aren sportowych i stadionów, gdzie zastosowano specjalistyczne urządzenia i materiały wykończeniowe, wymiary zgodne z przepisami federacji (nawierzchnie pola gry), trybuny dla wielotysięcznych widowni. Korzystanie z takich warunków dla celów rekreacyjnych byłoby nieuzasadnionym luksusem. Ponadto, jak się wydaje, ‘sport dla wszystkich’ powinien być realizowany przede wszystkim w naturalnym otoczeniu, na terenach zielonych urządzonych pod kątem wielorakich form sportu i wypoczynku, z urządzeniami odpowiadającymi oczekiwaniom różnych grup społecznych, wpisanymi w zieleń parkową, gwarantującą zdrowe środowisko dla wysiłku fizycznego. Bez wątpienia jednak wszystkie obiekty sportowe powinny zachować ważną cechę wspólną: zarówno monumentalne obiekty przeznaczone dla sportu wyczynowego jak i skromniejsze, będące elementem programu miejskich terenów wypoczynkowych, powinny być nie tylko funkcjonalne, bezpieczne i ekonomiczne, – ale także piękne i o wysokiej jakości estetycznej.
Spis treści
Streszczenie
Summary
Dla treningu i sportowego teatru…
Wprowadzenie. Od autorów
ROZDZIAŁ 1 Budowle sportowe w okresie antyku
1.1. Wczesne cywilizacje i Bliski Wschód
1.2. Starożytna Grecja (stadiony, hipodromy, gimnazjony, palestry, tereny otwarte wypoczynku)
1.3. Starożytny Rzym (Koloseum, amfiteatry, hipodromy, termy, tereny zieleni miejskiej)
ROZDZIAŁ 2 Tereny i obiekty sportowe okresu Średniowiecza
2.1. Okres wczesnego Średniowiecza
2.2. Tereny zabaw i gier mieszczan
2.3. Turnieje rycerskie i kultura dworska
ROZDZIAŁ 3 Obiekty sportowe w okresie Odrodzenia i Oświecenia
3.1. Rozwój miast, zabawy i gry miejskie
3.2. Rozwój gier i zabaw dworskich
3.3. Rozwój urządzonych miejskich terenów otwartych sportu i rekreacji
ROZDZIAŁ 4 Obiekty sportowe w wieku XIX
4.1. Obiekty sportowe w szkołach i na uczelniach wyższych
4.2. Stadiony, boiska i korty tenisowe
4.3. Kluby wodniackie w XIX wieku
4.4. Kryte pływalnie i publiczne łaźnie
4.5. Tory wyścigów konnych
4.6. Velodromy i kryte lodowiska ‘glaciarium’
4.7. Sale gimnastyczne, strzelnice sportowe i kluby YMCA oraz YWCA
4.8. Ośrodki sportów zimowych, ośrodki sportów wodnych i uzdrowiska
4.9. Olimpijskie obiekty sportowe – Letnie Igrzyska Olimpijskie w Atenach (1896 rok)
4.10. Otwarte tereny sportu i rekreacji w miastach
ROZDZIAŁ 5 Obiekty sportowe w I połowie wieku XX
5.1. Rozwój budownictwa sportowego do II wojny Światowej
5.2. Rozwój budownictwa sportowego w Polsce w okresie II RP
5.3. Obiekty sportowe igrzysk olimpijskich
ROZDZIAŁ 6 Obiekty sportowe w II połowie wieku XX
6.1. Rozwój budownictwa sportowego w Polsce po 1945 roku
6.2. Obiekty sportowe wznoszone na igrzyska olimpijskie w miastach europejskich
6.3. Przekształcenia funkcji i formy stadionów w XX wieku
6.4. Nagrodzone projekty wybitnych obiektów sportowych przez MKOl i PKOl
ROZDZIAŁ 7 Współczesne tendencje w architekturze obiektów sportowych
7.1. Obiekty sportowe dla igrzysk olimpijskich w XXI wieku
7.2. Obiekty sportowe we współczesnej Polsce
7.3. Obiekty sportowe i niepełnosprawni
7.4. Współczesne miejskie tereny sportu a idea ‘sportu dla wszystkich’
7.5. Tereny sportu przy współczesnych placówkach oświaty
7.6. Obiekty sportowe i rekreacyjne przyszłości – poszukiwania formy i programu
Zakończenie
Bibliografia
Zestawienie ilustracji i ich zródeł
