Ciało a możliwości poznawcze podmiotu w filozofii i w naukach społecznych o kulturze fizycznej
Koncepcja „podmiotu poznania” jest nową kategorią dla filozofii kultury fizycznej pozwalającą na wskazanie milcząco zakładanych zdolności poznawczych człowieka w ramach danej dziedziny kultury fizycznej. Wśród nauk o kulturze fizycznej nie ma jednego zakładanego „podmiotu poznania”, czego dowodem jest stosowanie różnych metodologii. Inspiracją dla tej pracy, która płynęła właśnie z tego poziomu analizy była obserwacja pojawiających się metod badawczych analizujących opinie, odczucia, poglądy i doświadczenia badanych osób. Metody te określamy mianem metod jakościowych. Mimo ustrukturyzowanych narzędzi badawczych stwarzają przestrzeń do wyrażenia przez osobę badaną swojego subiektywnego zdania lub opinii. Podmiot jest traktowany jako źródło wiedzy, a nie jako jej deformacji, którą należy ominąć badając jedynie fakty dostępne przy obserwacji i poddające się analizie statystycznej. Na poziomie refleksji antropologicznej w prezentowanej pracy podejmuję wysiłek odpowiedzi na pytania jaka jest natura doświadczenia wewnętrznego i autorefleksji nad nim w perspektywie dociekań fenomenologów? Jakie założenia na temat ciała i jego percepcji są obecne w naukach społecznych o kulturze fizycznej? O jakie wątki mogą wzbogacić
nauki o kulturze fizycznej fenomenologiczne kategorie „ciała autonomicznego”, „ciała upodmiotowionego” i „zintegrowanego podmiotu poznania”? Dlatego też na poziomie rozważań antropologicznych sięgnęłam po pisma autorów z nurtu fenomenologicznego, których ujęcie ciała, doświadczenia wewnętrznego i świadomości pozwala zrekonstruować antropologiczne podstawy milcząco zakładane, lecz wykorzystywane na poziomie stosowanych metod jakościowych.
Odsłanianie owej antropologicznej perspektywy rozpoczęłam w pracy od Kartezjusza. Kanta, Hume'a, Locke’a, aby dokonać rekonstrukcji wspólnych cech, jakie prezentują w myśleniu o ciele. Zamknęłam je w określeniu „uprzedmiotowione ciało”. Zabieg ten pozwolił mi na wyłonienie cech ciała „uprzedmiotowionego”, a następnie na wskazanie ich konsekwencji na poziomie epistemicznym dla samego podmiotu. Główna z nich to „bierna subiektywność”, ciało i jego wrażenia są niedostępne dla podmiotu lub ignorowane, bowiem ciało przynależy do świata rzeczy i jest jedynie postrzegane jako element doświadczenia zewnętrznego. Ciało jest dostępne jedynie poza podmiotem, a to oznacza, że przysługują mu kategorie opisu jak każdej rzeczy zewnętrznej, czyli można je standaryzować, porównywać, a nawet tworzyć wzorce do powielania.
Sięgając po dorobek fenomenologów chciałam przybliżyć ciało jako przedmiot oglądu wewnętrznego, doświadczenia wewnętrznego. Zaprezentowane poglądy są próbą włączenia ciała w sferę podmiotu w dwóch znaczeniach. Jedno z nich związane jest z kategorią „autonomii ciała”, która opisuje jego autonomiczne względem „ja” zdolności uczenia się (pamięć mięśniowa), interpretacji danych kinestetycznych i przestrzennych, reakcji odruchowych. Drugie znaczenie związane jest z kategorią „upodmiotowienia ciała” opisująca dane, którymi ciało przejawia się „ja” jako fenomen dostępny w doświadczeniu wewnętrznym. Rozważania dotyczące ciała w świetle fenomenologii, uzupełniają wizję medyczną, biologiczną ciała. Stanowią propozycję teoretyczną dla tych nauk, dla których wizja medyczna czy biologiczna ciała jest za uboga, by realizować swoje cele poznawcze i do nich zaliczam
nauki społeczne o kulturze fizycznej.
Z obszaru refleksji nad teorią nauki w prezentowanej pracy jest rozdział dotyczący pozaracjonalnych treści poznania. Nauka w swoich procedurach po pierwsze nadal drugoplanowo traktuje dane jakościowe dotyczące podmiotu, a po drugie najbardziej ceni sobie perspektywę intelektualną poznania, pomija i nie uwzględnia świata przeżywanego, nie poznaje bogactwa jakościowych, zmysłowych przeżyć cielesnych. Tymczasem ciało jest autonomicznym nośnikiem informacji odczytywanych na poziomie znaku, metafory, odczucia kinestetycznego, emocjonalnego fizycznego. Treści te nie będą mieć swojego miejsca w nauce, jeśli nie rozszerzymy definicji danych, które poddajemy i tak ostatecznie procesowi nazywania i ujmowania w pojęcia. Wyłonienie cech charakterystycznych dla opisu ciała w perspektywie fenomenologicznej, dostępnego w doświadczeniu wewnętrznym, to zabieg autorski i nowy w odniesieniu do kultury fizycznej. Pozwala on nazwać założenia dotyczące człowieka i jego ciała, przyjmowane często nieświadomie w teorii sportu, rekreacji, rehabilitacji i wychowania fizycznego. „Integracja podmiotu poznania” to koncepcja, w której opisany jest proces nabywania świadomości własnego ciała za pośrednictwem wrażeń kinestetycznych, przestrzennych, metafory ruchowej, percepcji swoich emocji. Uważam, że im więcej jest propozycji teoretycznych, które odsłaniają fenomen samopoznania, tym łatwiej będzie praktykom o inspiracje na poziomie konstruowania metod i rozwiązań, które te procesy będą inicjować w obszarach edukacji czy rehabilitacji.
STRESZCZENIE, 5
SUMMARY, 6
WSTĘP, 8
1. PRZESŁANKI TEORETYCZNE I CHARAKTERYSTYKA PROBLEMU BADAWCZEGO, 12
1.1. Źródła i znaczenie kategorii „podmiot poznania” w filozofii nauki, 12
1.2. Koncepcja ciała w wybranych nurtach filozofii, 18
1.2.1. Ciało niczyje (uprzedmiotowione) w poglądach wybranych filozofów, 19
1.2.2. Uprzedmiotowione ciało i jego cechy, 30
1.2.3. Dualistyczny podmiot poznania i jego możliwości epistemiczne, 34
1.3. Ciało jako sfera podmiotu i jego możliwości poznawcze w poglądach wybranych filozofów, 36
1.3.1. Ciało jako „autonomiczne”, „upodmiotowione” i jego cechy, 53
1.3.2. Proces „integracji podmiotu” a jego możliwości epistemiczne, 58
1.4. Miejsce kategorii „integracja podmiotu” w filozofii nauki, 68
2. METODOLOGIA BADAŃ, 76
2.1. Cel badań, 76
2.2. Problem badawczy, 76
2.3. Pytania i hipotezy badawcze, 77
2.4. Metody badań, 78
3. PODMIOT POZNANIA I JEGO CIAŁO W PEDAGOGICE, PSYCHOLOGII I SOCJOLOGII, 80
3.1. Koncepcja podmiotu poznania w głównych nurtach pedagogiki, 80
3.2. Podmiot poznania w psychologii, 90
3.3. Koncepcja podmiotu poznania w socjologii, 100
4. KATEGORIA „AUTONOMICZNEGO CIAŁA”, „UPODMIOTOWIONEGO CIAŁA” I „PROCESU INTEGRACJI" W SPOŁECZNYCH NAUKACH O KULTURZE FIZYCZNEJ, 113
4.1. Podmiot poznania a filozofia, pedagogika, psychologia i socjologia kultury fizycznej, 113
4.1.1. Podmiot poznania a filozofia kultury fizycznej, 113
4.1.2. Podmiot poznania a pedagogika kultury fizycznej, 118
4.1.3. Podmiot poznania a psychologia kultury fizycznej, 122
4.1.4. Podmiot poznania a socjologia kultury fizycznej, 128
5. KATEGORIE „AUTONOMICZNEGO CIAŁA”, „UPODMIOTOWIONEGO CIAŁA” I „PROCESU INTEGRACJI” W NAUKACH O KULTURZE FIZYCZNEJ – ZAŁOŻENIA I ZASTOSOWANIE, 134
5.1. Możliwości poznawcze podmiotu a relacje pedagogiczne i metody nauczania w teorii wychowania fizycznego, 134
5.2. Rola kategorii „integracji podmiotu” i „upodmiotowionego ciała” w kształtowaniu relacji terapeutycznych w teorii rehabilitacji, 139
5.3. Możliwości poznawcze podmiotu a metody pracy z uczniem w teorii wychowania zdrowotnego, 145
5.4. Kategorie „upodmiotowione ciało” i „integracja podmiotu” a doświadczenia podmiotu w teorii turystyki i rekreacji, 155
5.5. Kategoria „autonomicznej cielesności” a metody pracy z zawodnikiem w teorii sportu, 163
6. PODSUMOWANIE, WNIOSKI, POSTULATY DLA PRAKTYKI, 171
BIBLIOGRAFIA, 178
