Klasowe uwarunkowania sportu i rekreacji ruchowej z perspektywy teorii Pierre’a Bourdieu
Książka ta poświęcona jest problematyce nierówności społecznych i ich ekspresji w dziedzinie kultury określanej mianem kultury fizycznej. Proponuję w niej – nowe w naukach o kulturze fizycznej w Polsce, choć na świecie obecne od wielu lat – spojrzenie na społeczne zróżnicowanie socjalizacji do sportu, uczestnictwa w sporcie i rekreacji ruchowej oraz konsumpcji sportowej (jako form uczestnictwa w kulturze) z perspektywy klasowej teorii społecznej francuskiego socjologa Pierre’a Bourdieu. Badania empiryczne i analizy teoretyczne przeprowadzone w ramach projektu badawczego, którego efektem jest niniejsza publikacja, stanowiły więc próbę testowania teorii Bourdieu w dziedzinie sportu i rekreacji ruchowej we współczesnym społeczeństwie polskim oraz sprawdzenia wyróżniającego (w terminologii Bourdieu – dystynktywnego) potencjału tych praktyk społecznych. Tego typu badania nie były dotychczas w Polsce realizowane na szerszą skalę ani w naukach o kulturze fizycznej, ani w obrębie socjologii, która nadal w niewielkim stopniu jest zainteresowana problematyką sportu i rekreacji ruchowej. W latach poprzedzających przemianę ustrojową z roku 1989 w polskich zorientowanych społecznie naukach o kulturze fizycznej kategoria klasy społecznej była silnie eksploatowana z perspektywy marksistowskiej. W latach późniejszych spowodowało to ideową negację tej kategorii analitycznej i czasowe odwrócenie się od niej badaczy. Efektem dominacji jednego paradygmatu klasowego oraz późniejszego ogólnego odwrotu od tej kategorii analitycznej było między innymi swoiste przeoczenie klasowej koncepcji teoretycznej Bourdieu rozwijanej przez niego w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Tymczasem na świecie była ona i jest chętnie (choć nie bezkrytycznie) wykorzystywana w społecznych badaniach sportu, rekreacji ruchowej i wychowania fizycznego. W tej pracy unikam przywoływania zideologizowanych marksistowskich pojęć sportu robotniczego i masowego, obecnych w naukach o kulturze fizycznej w okresie PRL-u, mając oczywiście świadomość ich historycznego miejsca w dorobku tej dyscypliny naukowej, przede wszystkim po to, aby nie wikłać teorii Bourdieu w dyskurs ideologiczny, a jednocześnie umożliwić jak najświeższe spojrzenie na jego koncepcję klasowego zróżnicowania społecznego. Współcześnie kategoria klasy społecznej jest nadal obecna w naukach o kulturze fizycznej i poza nimi, choć zmieniają się sposoby jej interpretowania, o czym piszę szerzej w rozdziale 1.7. Problematyka klasowa pojawia się także w większości współczesnych książek i podręczników socjologii sportu i kultury fizycznej. Jednym z głównych zagadnień analizowanych w tej pracy jest proces rodzinnej transmisji kultury fizycznej i przekazu kapitału kulturowego (w formie kapitału kultury fizycznej – czyli między innymi gustów dotyczących sportu i rekreacji ruchowej w zakresie uczestnictwa i konsumpcji sportowej) przez rodziców dzieciom oraz klasowych uwarunkowań tych procesów. Problem ten wiąże się ściśle z moimi dotychczasowymi zainteresowaniami badawczymi, czyli między innymi problematyką socjalizacji do sportu i kultury fizycznej rodziny. W badaniach empirycznych skupiłem się na sporcie i rekreacji ruchowej. Nie wkraczałem w istotną i także poruszaną w pracach Bourdieu problematykę ciała, cielesności czy dbałości o higienę i urodę, które również zajmują ważne miejsce w naukach o kulturze fizycznej. Była to świadoma decyzja związana z założeniem teoretycznym i metodologicznym ograniczenia liczby praktyk kulturowych na rzecz ich bardziej szczegółowej analizy. W badaniach skupiłem się więc na poszukiwaniu sposobów rozumienia i sensu nadawanego przez respondentów praktykom sportowo-rekreacyjnym poprzez jakościowe wywiady pogłębione, a także – przy zachowaniu zakresu problematyki – na rozszerzeniu zakresu wnioskowania poprzez przeprowadzenie reprezentatywnych badań ogólnopolskich. Chciałem dowiedzieć się, czy we współczesnym społeczeństwie polskim dostrzega się znaczenie sportu i rekreacji ruchowej jako potencjalnego lub realnego wskaźnika statusu społecznego i pozycji społecznej oraz czy polscy rodzice w swoich decyzjach i działaniach związanych z własną aktywnością sportowo-rekreacyjną, a także z aktywnością sportowo-rekreacyjną swoich dzieci uwzględniają statusowy charakter takich aktywności. Chciałem również sprawdzić, czy sport oraz
rekreacja ruchowa są w Polsce areną lub – według terminologii Bourdieu – polem rywalizacji o społeczne uznanie i wyróżnienie, w jaki sposób rodzice dokonują wyboru zajęć sportowych dla dzieci, jak postrzegają społeczny prestiż uprawianej przez dzieci dyscypliny, jaki jest według nich sens własnej i ich dzieci aktywności sportowo-rekreacyjnej, a także czy analiza postaw i zachowań rodziców i ich dzieci wobec sportu pozwala wnioskować o swoistej reprodukcji kultury fizycznej pomiędzy pokoleniami, czy można dostrzec jej klasowy charakter. W mojej pracy potraktowałem więc sport i rekreację ruchową jako element kapitału kulturowego, w który rodzice wyposażają swoje dzieci, sytuując je – świadomie lub nie – w przestrzeni społecznej, w której tradycyjne granice podziałów klasowych, opartych wyłącznie na różnicach ekonomicznych, ulegają stopniowemu rozmywaniu. Społeczeństwo polskie nie jest z pewnością społeczeństwem ponowoczesnym, w stosunku do którego moglibyśmy przyjąć założenie o całkowitym zaniku struktury klasowej. Jak zauważają na przykład Słomczyński i Janicka (2005, s. 163, 182) w tekście dotyczącym pękniętej struktury społeczeństwa polskiego okresu transformacji ustrojowej: „Gdy analizujemy podstawowe wymiary stratyfikacji społecznej – formalne wykształcenie, pozycję zawodową i zarobki – okazuje się, że różnice klasowe są znaczne i nie usprawiedliwiają retoryki antyklasowej”. Choć trzeba jednocześnie zauważyć, że − w przeciwieństwie do wielu krajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych − w Polsce, w wyniku silnego naruszenia tradycyjnej struktury społecznej w okresie II wojny światowej oraz w PRL-u, struktura klasowa społeczeństwa uległa niewątpliwemu spłaszczeniu. PRL-u nastąpiło jej ograniczenie do klas robotników, rolników i inteligencji pracującej w wyniku likwidacji prywatnej własności środków produkcji, co doprowadziło do wyeliminowania klasy posiadaczy oraz niemal całkowitej likwidacji tradycyjnej klasy średniej (z niewielkimi ustępstwami na rzecz drobnego rzemiosła i produkcji oraz handlu produktami rolnymi, także − w latach późniejszych − w dziedzinie kultury fizycznej). Znana w socjologii struktury społecznej koncepcja tzw. śmierci klas, rozpropagowana przez Clarka i Lipseta (1991, s. 28), zakłada szybkie zmniejszanie się w kulturze euroamerykańskiej znaczenia pojęcia klasy opartego na różnicach ekonomicznych, na rzecz wzrostu znaczenia takich kryteriów podziałów społecznych jak:
styl życia,
styl konsumpcji i kapitał kulturowy. W badaniach własnych zwracałem uwagę na wyżej wymienione kryteria podziałów, ze szczególnym uwzględnieniem sportu i rekreacji ruchowej w czasie wolnym. Uznałem je za jedne z wielu dziedzin (pól) rywalizacji społecznej, na potrzeby której także nabywane są elementy ‘szlachectwa kulturowego’ (Bourdieu 2005/1979, s. 83), powiększane lub zmniejszane są zakresy dystansów społecznych oraz kształtowane klasowe gusty (czyli systemy schematów oceny) dotyczące tego, co i komu wypada czynić w czasie wolnym. W ten sposób własna aktywność sportowo-rekreacyjna rodziców lub ich dziecka mogłaby spełniać funkcje swoistej etykiety klasowej. Poza umiejętnościami sportowymi i wiedzą dotyczącą zasad rywalizacji (czyli kompetencji do uczestnictwa w sporcie i jego medialnej konsumpcji) elementami tej etykiety i przedmiotami konsumpcji będą sprzęt i stroje sportowe lub bezpośrednie uczestnictwo w wydarzeniach sportowych. Przy czym sport lub rekreacja ruchowa nie muszą być same z siebie (i traktowane w oderwaniu od innych produktów konsumpcji) dystynktywne. Baudrillard zauważa, że dopiero konstelacje produktów konsumpcji, „ich konfiguracja, stosunek do tych »przedmiotów« i ich całościowa »perspektywa« społeczna” (2006, s. 61) ma zawsze jakiś sens dystynktywny. Uprawianie sportu lub podejmowanie aktywności sportowo-rekreacyjnej w czasie wolnym umożliwia budowanie sieci kontaktów towarzyskich i pozyskiwanie kapitału społecznego. Wybór formy aktywności sportowo-rekreacyjnej oznacza także pośrednio wybór środowiska jego uczestników. Będzie to najczęściej środowisko społeczne, które dorośli lub rodzice w imieniu dzieci uznają za odpowiednie dla nich, uwzględniając ich wykształcenie, wykonywaną pracę, ocenę poziomu prestiżu społecznego itp. Poprzez wybór rodzaju sportu lub formy rekreacji ruchowej ludzie mogą też próbować włączać się w życie grup społecznych, do których aspirują. Wydaje się, że jest to ten sam mechanizm, który determinuje wybór szkoły dla dzieci − dla rodziców znaczenie ma i jakość kształcenia oferowana przez szkołę i pochodzenie społeczne pozostałych dzieci, uczęszczających do tej szkoły. Podobnie wszechstronne umiejętności sportowe dziecka, a zwłaszcza te, których nie naucza się w szkole i których pozyskanie jest kosztowne z racji konieczności wielu lat szkolenia, mogą być po Veblenowsku traktowane podobnie jak umiejętności gry na instrumencie (zwłaszcza bez intencji zostania zawodowym muzykiem) czy znajomość wymarłych już języków. Są to umiejętności ekonomicznie bezużyteczne i służące jedynie do umacniania dominacji jednych grup nad innymi, będące skutecznymi sposobami konsumpcji na pokaz. W ten sposób umiejętność jazdy na nartach zjazdowych, gry w tenisa, jazdy konnej czy żeglowania stanowić mogą (nawet w epoce dużej demokratyzacji tych sportów) wskaźnik pochodzenia z dobrego domu i ważny element kapitału kulturowego. Podobnym torem podążały rozważania Bourdieu na temat klasowych uwarunkowań sportu i rekreacji ruchowej oraz gustów Francuzów w tym zakresie przedstawione w Dystynkcji (2005/1979), do których odwołuję się w podrozdziale 1.5. Ludzie stale dokonują w życiu wyborów i dotyczą one także kultury fizycznej. Za jedno z zadań zorientowanego społecznie badacza kultury fizycznej uznaje się potrzebę opisu i zrozumienia logiki codziennych ludzkich działań oraz praktyk społecznych związanych z kulturą fizyczną. W mojej pracy spoglądam na wybrane aspekty tej dziedziny rzeczywistości z perspektywy wzajemnych relacji zróżnicowania społecznego i kulturowego poprzez pryzmat teorii społecznej Pierre’a Bourdieu. I choć obecnie jego teorie są także kontestowane i wskazuje się na pewne ich słabości (krytykę Bourdieu i związany z nią dyskurs opisuję w rozdziale 1.6), zastrzeżenia te nie powodują jednak, że znika ona z przestrzeni debaty socjologicznej. Przykładem tego mogą być licznie przywoływane w tej książce współczesne badania, w których testowane są jego założenia teoretyczne. Nadal jest też szeroko wykorzystywana w socjologii sportu i w naukach o kulturze fizycznej do wyjaśniania społecznego zróżnicowania uczestnictwa w sporcie i konsumpcji sportowej (np. MacAloon 1988; Moens, Scheerder 2004; Ohl 2000; Skille 2005; Skille 2007; Stempel 2005; Stempel 2006; Swanson 2009; Thrane 2001; Thrane 2001; Warde 2006; White, Wilson 1999; Wilson 2002) czy społecznych relacji w obrębie sportu i wychowania fizycznego, np. klasowych uwarunkowań postaw młodzieży wobec wychowania fizycznego (np. Koca, Atencio et al. 2009) lub doświadczeń i problemów osób niepełnosprawnych na lekcjach wychowania fizycznego (Fitzgerald 2005). Perspektywa teoretyczna Bourdieu stosowana jest także w pedagogice sportowej, w badaniach nauczycieli wychowania fizycznego i samego procesu ich przygotowania zawodowego (Physical Education Teacher Education [PETE]) oraz dominujących w tym polu przekonań dotyczących treści programów wychowania fizycznego. Dobrymi przykładami mogą być badania praktyk nauczycielskich stosowanych na lekcjach wychowania fizycznego w Szwecji (Redelius, Fagrell et al. 2009), nad postrzeganiem znaczenia nauczania poza salami szkolnymi (outdoor education), w procesie przygotowywania nauczycieli wychowania fizycznego (także w Szwecji: Backman 2008) lub praca Browna (2005) dotycząca Genderowego − męskiego profilu szkolnego wychowania fizycznego i jego odtwarzania w procesie szkolenia nauczycieli wychowania fizycznego w Anglii i Walii. W pewnym sensie odrębną grupę badań wykorzystujących różne elementy teorii Bourdieu, wpisujących się w zakres nauk o kulturze fizycznej stanowią analizy postawy wobec zdrowia i zachowań medycznych, wobec sprawności fizycznej czy własnej cielesności oraz ich społeczne uwarunkowania. Przykładem mogą być badania przeprowadzone wśród kobiet dotyczące ich postaw wobec zdrowia i sprawności fizycznej (także w nawiązaniu do ich doświadczeń wyniesionych z zajęć wychowania fizycznego w szkole) przedstawione w artykule Lee i Macdonald (2010), badania klasowych uwarunkowań stanu zdrowia mieszkańców Brytyjskiej Kolumbii w Kanadzie (Veenstra 2007) lub − bardziej bezpośrednio związane z problematyką niniejszej pracy, choć nieco starsze − badania Labergego i Sankoffa (1988) dotyczące związku pomiędzy aktywnością fizyczną, stylem życia i klasowym ‘habitusem cielesnym’. Poglądy Bourdieu − w dużej mierze dzięki jego książce Męska dominacja (2004/1998) − przywoływane są także często w analizach dotyczących płci kulturowej czy problemów kobiet sporcie. Zainteresowany tą problematyką czytelnik może sięgnąć choćby do przeglądowego tekstu Jakubowskiej (2009) lub prac Browna (2006) Thorpe’a (2009). Wątki tych rozważań pojawiały się w przywoływanej literaturze dotyczącej wychowania fizycznego i są obecne także w wielu badaniach dotyczących zdrowia i cielesności. Wskazując na znaczne zainteresowanie teoriami Pierre’a Bourdieu, należy podkreślić, że w wielu przypadkach ich wykorzystanie wiąże się z krytyką jego poglądów, w sytuacji gdy szczegółowe wyniki badań empirycznych ich nie potwierdzają. Ale to oznacza, że o ile traktowanie teorii Bourdieu jako wszechwyjaśniającej ogólnej teorii społecznej staje się z opisanych powyżej powodów trudne, o tyle zasadne wydaje się jej stosowanie do analiz społecznego zróżnicowania praktyk kulturowych w poszczególnych polach i w konkretnych kontekstach historyczno-kulturowych (np. Giulianotti 2005, s. 170). W samym zaś polu sportu istotne jest nie tylko to, kto jaki sport uprawia lub jakiemu sportowi kibicuje (choć są to także cenne informacje), ale to, jaki nadaje temu sens, jak ta praktyka kulturowa jest realizowana, w jakim kontekście społecznym występuje oraz z jakimi innymi elementami stylu życia i konsumpcji kulturowej się łączy.
Wstęp
1. Przesłanki teoretyczne i charakterystyka problemu badawczego
1.1. Klasowe uwarunkowania uczestnictwa w sporcie i rekreacji ruchowej
1.2. Uczestnictwo w sporcie i rekreacji ruchowej oraz konsumpcja sportowa jako element wszechstronnej aktywności kulturowej
1.3. Społeczne zróżnicowanie uczestnictwa Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej
1.4. Pierre Bourdieu i jego koncepcje teoretyczne
1.5. Poglądy Pierre’a Bourdieu na temat sportu i kultury fizycznej
1.6. Krytyka koncepcji kapitału kulturowego i możliwości jej zastosowania w badaniach współczesnych społeczeństw
1.7. Założenia terminologiczne
1.7.1. Kultura fizyczna, kapitał kultury fizycznej, sport, rekreacja ruchowa
1.7.2. Konsumpcja i socjalizacja sportowa
1.7.3. Pojęcie klasy społecznej oraz jego interpretacja i operacjonalizacja w teorii Bourdieu
2. Metodologia badań
2.1. Problem badawczy, pytania i hipotezy badawcze
2.2. Metody badań
2.2.1. Bezpośrednie indywidualne wywiady pogłębione
2.2.2. Bezpośrednie indywidualne wywiady standaryzowane w badaniach ogólnopolskich
2.3. Charakterystyka badanych zbiorowości
2.3.1. Dobór i charakterystyka próby w badaniach jakościowych
2.3.2. Dobór i charakterystyka próby w badaniach ogólnopolskich
3. Wyniki badań jakościowych
3.1. Socjalizacja do sportu i motywy wyboru zajęć sportowo-rekreacyjnych
3.2. Praktyki rodzicielskie dotyczące aktywności sportowej dziecka
3.3. Pozasportowe zajęcia i zainteresowania dzieci
3.4. Obowiązki szkolne i zajęcia sportowe dzieci
3.5. Znaczenie zaangażowania dziecka w sport oraz oczekiwania rodziców wobec aktywności sportowo-rekreacyjnej dzieci
3.6. Zainteresowanie respondentów aktywnością sportową dziecka i ich zaangażowanie w te zajęcia
3.7. Konsumpcja sportowa respondentów
3.8. Elitarność sportu i prestiż osób go uprawiających
4. Wyniki badań ogólnopolskich
4.1. Społeczne zróżnicowanie procesu socjalizacji do sportu i motywy wyboru pozaszkolnych zajęć sportowo-rekreacyjnych
4.2. Aktywność sportowo-rekreacyjna respondentów i ich rodzin
4.3. Konsumpcja sportowa badanych z próby ogólnopolskiej
4.4. Postrzeganie elitarności oraz prestiżu różnych dyscyplin sportu i form rekreacji ruchowej
Podsumowanie i wnioski
Bibliografia
Spis tabel
Spis wykresów
Załączniki
