Losy elity akademickiej
W monografii „Losy elity akademickiej. Rosyjska slawistyka od 1917 roku do początku lat 30.” Michaił Robinson przedstawia środowisko rosyjskich slawistów i skomplikowane dzieje uprawianej przez nich dyscypliny w Rosji radzieckiej po przewrocie październikowym.
Autor rekonstruuje historię nauki na podstawie świadectw, jakich dostarcza korespondencja wybitnych uczonych zachowana w archiwach Moskwy i Petersburga (m.in. Nikołaja Dierżawina, Nikołaja Durnowo, Grigorija Ilinskiego, Wasilija Istrina, Romana Jakobsona, Jewfiemija Karskiego, Borisa Lapunowa, Piotra Ławrowa, Nikołaja Nikolskiego, Władimira Pierietca, Aleksieja Sobolewskiego, Michaiła Spieranskiego, Aleksieja Szachmatowa, Maxa Vasmera, Dmitrija Zielenina) oraz ich pamiętniki i teksty prywatne. Odwołuje się również do bogatej literatury przedmiotu powstałej po 1990 r.
Na początku pracy Robinson pokazuje sytuację slawistyki od schyłku XIX wieku do upadku Rosji carskiej, analizując wymuszone lub bezwiedne uwikłania uczonych, których prace były wykorzystywane na użytek bieżącej polityki. Pokazuje jednocześnie wybitne postaci środowiska, z odwagą oddzielające zaangażowanie polityczne od rzetelnych badań, śmiało oceniający prace kolegów o innych opcjach politycznych ze względów wyłącznie bezinteresownie poznawczych.
Pierwsze lata władzy bolszewików przynoszą skrajne pogorszenie sytuacji materialno-bytowej uczonych, podczas wojny domowej wielu z nich zostaje poddanych brutalnym represjom, część decyduje się na emigrację. Pozostali w kraju zachowują w większości neutralną lub obojętną niechęć wobec polityki władz kontynuując prace i badania naukowe pozwalające im zachować poczucie sensu w czasach katastrofy świata, jaki znali do niedawna, oraz w poczuciu zanikającej nadziei, że nowy ustrój choć w części urzeczywistni idee, jakie inspirowały jego narodziny.
Robinson poświęca wiele uwagi teorii lingwistycznej Nikołaja Marra pokazując, w jaki sposób władze starały się ją wykorzystać jako narzędzie dla tworzenia podstaw marksistowskiej metodologii w naukach humanistycznych. Pokazuje jednocześnie odważne postawy sprzeciwu uczonych dezawuujących naukowe podstawy tej teorii i cenę, jaką płacili za zachowanie rzetelności naukowej.
Slawistyka uważana była za część reakcyjnego dorobku panslawizmu, za narzędzie realizacji ideologicznych i politycznych celów polityki międzynarodowej Rosji carskiej.
Wielu naukowców szukało ratunku przed życiowymi dolegliwościami i moralnym przygnębieniem, kontynuując tradycyjną dla slawistyki problematykę, której najważniejszymi tematami były słowiańskie starożytności w najszerszym znaczeniu tej nazwy: język starosłowiański, cyrylo-metodiana, literatura średniowieczna, etnografia i inne.
Wielu uczonych – pozbawionych możliwości publikowania swoich prac w Rosji radzieckiej – wydawało je w slawistycznych periodykach i wydawnictwach zagranicznych, przede wszystkim w Czechach, Niemczech i Jugosławii.
Wiele uwagi Robinson poświęca takim przypadkom, jak np. Konstantina Grota, który uważał się za zwolennika „starej (moskiewskiej) prawdziwej słowianofilskiej szkoły”, za „demokratę i narodnika”. Liczne postulaty władzy radzieckiej, szczególnie jej „antyburżuazyjność” i „antyimperializm”, wydawały się Grotowi ucieleśnieniem słowianofilskiej idei opozycji wobec romańsko-germańskiego Zachodu. W aneksie przytoczona jest bardzo interesujące memorandum Grota z 1930 roku, Moje spojrzenie na obecne czasy. Losy tego uczonego dowodnie poświadczają zamęt, jaki zapanował w świadomości nawet elity społeczeństwa po październikowym przewrocie.
Robinson kończy książkę następującą konkluzją:
„Rozważany w książce okres historii rodzimej slawistyki dostarcza bogatego materiału do rozmyślań o drogach nauki i przewrotności losów naukowej elity. Pragnienie jej członków, by w każdych, nawet najgorszych okolicznościach pozostawać wiernymi akademickim tradycjom, jest pouczającym przykładem moralnego służenia nauce”.
