System Prawa Medycznego. Tom II. Część 1 i 2. Regulacja prawna czynności medycznych
Tom II Systemu Prawa Medycznego poświęcony jest regulacjom prawnym czynności medycznych. Najważniejszym celem tego tomu jest przedstawienie – w oparciu o źródła prawa, literaturę przedmiotu i orzecznictwo – pogłębionej analizy uregulowań, które wytyczają przedstawicielom zawodów medycznych obszar ich dozwolonej działalności oraz warunki, które muszą być spełnione, żeby w razie niepowodzenia w leczeniu uniknąć pociągnięcia do odpowiedzialności prawnej.
W rozdziale I omówione zostały podstawowe zasady ochrony zdrowa i działalności medycznej. Przestawiono ponadto typologię czynności medycznych, zasadnicze przesłanki legalności poszczególnych ich rodzajów i standardy wykonywania. Szczególną uwagę poświęcono czynnościom leczniczym, a zwłaszcza kwestiom pierwotnej oraz wtórnej ich legalności.
Rozdział II poświęcony jest tajemnicy medycznej. Dla lepszego zrozumienia tej problematyki przedstawiono różne racje uzasadniające obowiązek zachowania poufności i przestrzegania tajemnicy, jej podmiotowy i przedmiotowy zakres, a także dopuszczalne wyjątki od tej zasady.
W rozdziale III zostały omówione poszczególne standardy wykonywania zawodu lekarza, zarówno te wyraźnie zapisane w prawie, jak i inne wynikające z zasad etyki i deontologii zawodowej. Omówiono też wzajemną relację obu systemów normatywnych: etycznego i prawnego.
Rozdział IV oraz rozdział V poświęcone są prawom pacjenta, ze szczególnym uwzględnieniem pojęcia autonomii jednostki i kwestii zgody pacjenta na udzielenie świadczenia zdrowotnego jako zasadniczej przesłanki legalności tego świadczenia. Pogłębiona, kompleksowa analiza tego zagadnienia, szeroko uwzględniająca orzecznictwo sądowe, stanowi doskonały przewodnik po tej niezwykle zawiłej regulacji prawnej.
W rozdziale VI wieloaspektowo przeanalizowano obowiązek lekarski udzielania pomocy, z uwzględnieniem sytuacji kolizyjnych. Omówiono w nim także wyjątki od tego obowiązku, wiele miejsca poświęcając tzw. klauzuli sumienia jako podstawie odmowy udzielenia pomocy, ukazując jej istotę, zakres podmiotowy (tzn. które zawody medyczne mogą się na nią powoływać) oraz przedmiotowy (tj. jakich świadczeń zdrowotnych powinna dotyczyć). Wskazano przy tym różne możliwości interpretacji obowiązujących w tym zakresie przepisów, przy uwzględnieniu m.in. standardów konstytucyjnych i międzynarodowych. W rozdziale tym przedstawiono również prawo do strajku pracowników medycznych z perspektywy zarówno ustaw zawodowych, jak i prawa pracy oraz ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych.
Rozdział VII przedstawia przewidziane w prawie przypadki dopuszczalnego działania bez zgody pacjenta. Omówiono tu uregulowania ustawowe dotyczące przymusu epidemiologicznego, szczególnie kontrowersyjnego obecnie zagadnienia obowiązkowych szczepień ochronnych, a także dopuszczalności przymusowego badania na obecność alkoholu we krwi czy też przymusowego leczenia odwykowego. Prezentację zagadnień związanych z przymusem psychiatrycznym uzupełniono ponadto przykładami użycia przymusu bezpośredniego w innych sytuacjach granicznych.
W rozdziale VIII analizie poddano skomplikowaną materię dokumentacji medycznej, uwzględniającą też zasady jej udostępniania m.in. pacjentom czy członkom ich rodziny, a także zasady przetwarzania danych osobowych zawartych w tej dokumentacji m.in. w związku z wejściem w życie RODO.
W rozdziale IX przeprowadzono analizę prawną wybranych dziedzin prawa medycznego, m.in.: problematykę transplantologii, w tym biobanków, regulacje prawne i deontologiczne eksperymentu medycznego, genetyki, medycyny rozrodu i tanatologii (rozumianej jako medycyna końca życia). Omówiono ponadto zagadnienie dopuszczalności wykonywania zabiegów kosmetycznych, rytualnego okaleczenia narządów płciowych, a także bardziej ogólne zagadnienia zakresu uwzględnienia indywidualnych preferencji pacjenta w czynnościach medycznych.
Autorzy odwołują się do zróżnicowanego orzecznictwa polskiego, zagranicznego i międzynarodowego: karnego, cywilnego, administracyjnego i zawodowego. Przykłady z praktyki orzeczniczej – w tym z sądownictwa lekarskiego – przywołane zostały według rodzaju zdarzeń medycznych, a nie według sposobu sankcjonowania. Wiele kazusów zostało zaczerpniętych z orzecznictwa obcego i międzynarodowego, gdy w krajowym nie dało się znaleźć przykładów ilustrujących niektóre zjawiska. Opracowanie zawiera poandto liczne odwołania do standardów zawodowych określanych przez towarzystwa lekarskie pod postacią rekomendacji i zaleceń.
Adresaci:Publikacja przeznaczona jest dla menedżerów w podmiotach leczniczych oraz przedstawicieli zawodów medycznych. Powinna także zainteresować przedstawicieli zawodów prawniczych: adwokatów, radców prawnych, sędziów oraz prokuratorów.
Część I
Wykaz skrótów 17
Przedmowa 21
Rozdział I. Zasady prawa medycznego. Podstawy i przesłanki legalności czynności medycznych 25
1 Wprowadzenie 32
2 Podstawowe zasady ochrony zdrowia i działalności medycznej 34
2 1 Uwagi wprowadzające 34
2 2 Zasady ochrony zdrowia 35
2 2 1 Uwagi ogólne 35
2 2 2 Zasada ochrony zdrowia publicznego 36
2 2 3 Zasada ubezpieczenia zdrowotnego 36
2 2 4 Zasada zaopatrzenia zdrowotnego 37
2 3 Systemowe zasady działalności medycznej 38
2 3 1 Uwagi wprowadzające 38
2 3 2 Zasady nieszkodzenia i dobroczynności 39
2 3 2 1 Pojęcie ogólne 39
2 3 2 2 Użyteczność Ważenie „dobra” i „zła” 41
2 3 2 3 Kryterium właściwej opieki 42
2 3 2 4 Wiedza i umiejętności 43
2 3 2 5 Leczenie nieobowiązkowe 43
2 3 2 6 Obowiązek niesienia pomocy 45
2 3 2 7 Zakres obowiązku pomocy 46
2 3 2 8 Zasada dobroczynności a paternalizm 48
2 3 3 Zasada szacunku dla autonomii 49
2 3 3 1 Pojęcie 49
2 3 3 2 Zasada szacunku dla autonomii a paternalizm 52
2 3 3 3 Aspekt negatywny i pozytywny 54
2 3 3 4 Aktywne wspieranie 54
2 3 3 5 Zgoda na leczenie jako główny przejaw autonomii 55
2 3 3 6 informacja a autonomia 58
2 3 3 7 Modele informowania 59
2 3 3 8 Ustawowe gwarancje zapobiegające naruszeniom autonomii 63
2 3 4 Zasada poszanowania prywatności 64
2 3 4 1 Pojęcie 64
2 3 4 2 Prywatność a autonomia 65
2 3 4 3 Szczegółowe konotacje prywatności 66
2 3 5 Zasada sprawiedliwości 69
2 3 5 1 Pojęcie 69
2 3 5 2 Sprawiedliwość formalna i materialna 69
2 3 5 3 równy dostęp do leczenia 70
2 3 6 Podsumowanie 71
2 4 Zasady prawa medycznego zawarte w ustawach 72
2 4 1 Uwagi ogólne 72
2 4 2 Zasada poufności relacji 72
2 4 3 Zasada leczenia tylko sprawdzonymi metodami 73
2 4 4 Zasada osobistego podejmowania decyzji zdrowotnych 76
2 4 5 Zasada wszechstronnego informowania pacjenta 77
2 4 6 Zasada ochrony pacjenta jako strony słabszej 79
2 4 6 1 Potrzeba zdrowotna jako stan nadzwyczajny 79
2 4 6 2 Wyodrębnienie praw pacjenta 80
2 4 6 3 Subiektywizacja ochrony Model pacjenta jako osoby szczególnie wrażliwej 81
3 typologia czynności medycznych 83
3 1 Wprowadzenie 83
3 2 terminologia Działanie medyczne 84
3 3 „czynność” a „zabieg” 84
3 4 Wykonywanie zawodu lekarza (czynności zawodowe) 89
3 5 świadczenie zdrowotne 93
3 6 czynność lecznicza i jej cel Zagadnienie celu w prawie medycznym 97
3 7 czynności nielecznicze – uwagi ogólne 124
4 Pierwotna bądź wtórna legalność czynności leczniczych 132
4 1 Spór o „naturę legalności” czynności leczniczych 132
4 2 Koncepcja pierwotnej legalności czynności leczniczych 133
4 3 Podejście kontratypowe 158
5 Dobra prawne pacjenta i ich ochrona Zarys problematyki 168
5 1 Prawa pacjenta jako dobra osobiste 168
5 2 Odpowiedzialność za zdarzenie medyczne 170
5 3 Zbiorowe prawa pacjentów 172
5 4 Odwołanie od decyzji lekarskiej 173
5 5 Sądowa kontrola nad przymusowym leczeniem zamkniętym 174
5 6 Odpowiedzialność represyjna 175
6 Mieszany charakter prawny relacji między pacjentem a podmiotem leczniczym. Stosunek opieki medycznej 179
6 1 tło systemowe 179
6 2 Opieka medyczna a prawo cywilne 180
6 3 Zgoda pacjenta jako samodzielna instytucja prawa medycznego 187
6 4 Stosunek opieki 189
6 5 Analiza interesów stron 191
6 6 cechy stosunku opieki medycznej 200
6 7 Pozasystemowe klauzule generalne 205
6 8 Autonomizacja 208
6 9 interdyscyplinarność 209
Rozdział II. Tajemnica medyczna 211
1 Koncepcje uzasadniające obowiązek przestrzegania tajemnicy medycznej 213
1 1 Wprowadzenie 213
1 2 Koncepcja konwencjonalistyczna 213
1 3 Koncepcja obowiązku wierności w stosunkach wzajemnych 214
1 4 Koncepcja ochrony prywatności 215
2 rozwój unormowań etyczno -deontologicznych i prawnych dotyczących tajemnicy medycznej Źródła obowiązku zachowania dyskrecji medycznej 219
2 1 Akty etyczno-deontologiczne 219
2 2 Akty prawne 222
3 Podmiotowy zakres tajemnicy medycznej 227
4 Przedmiotowy zakres tajemnicy medycznej 233
5 Zachowanie tajemnicy medycznej po śmierci pacjenta 237
6 Dyspensy od zachowania tajemnicy medycznej 243
6 1 Wprowadzenie 243
6 2 Ogólne dyspensy od obowiązku zachowania tajemnicy medycznej 244
6 2 1 Przypadki uzasadnione interesem pacjenta 244
6 2 1 1 Ujawnienie tajemnicy medycznej za zgodą pacjenta (przedstawiciela ustawowego) 244
6 2 1 2 Ujawnienie tajemnicy medycznej, gdy jej zachowanie może zagrażać zdrowiu lub życiu pacjenta 250
6 2 1 3 Przekazanie informacji innym podmiotom udzielającym świadczeń zdrowotnych 252
6 2 2 Przypadki uzasadnione interesem osób trzecich lub interesem publicznym 253
6 2 2 1 Ujawnienie tajemnicy medycznej w celu ochrony zdrowia lub życia osób trzecich 253
6 2 2 2 Dyspensy wynikające z odrębnych ustaw 259
6 3 Szczególne przypadki legalnego ujawnienia tajemnicy medycznej wynikające z przepisów korporacyjnych 262
6 3 1 Udostępnienie informacji podmiotowi zlecającemu badanie 262
6 3 2 Przekazanie informacji o pacjencie lekarzowi sądowemu 263
6 3 3 Ujawnienie informacji dla celów dydaktyczno-naukowych 264
7 Podsumowanie 265
Rozdział III. Standardy wykonywania zawodu lekarza 267
1 Wprowadzenie 270
2 Kryterium stanu wiedzy 271
2 1 Uwagi ogólne 271
2 2 Wskazania i przeciwwskazania medyczne 272
2 3 Aktualność wskazań 277
2 4 tworzenie i zmiana wskazań 279
2 5 Konkluzje 280
3 Kryterium należytej staranności 281
3 1 Pojęcie 281
3 2 reguły staranności (ostrożności) 282
3 3 Staranność a rezultat w leczeniu 284
3 4 rezultat negatywny 288
3 5 Staranność należyta a podwyższona 292
3 6 Staranność a niekorzystne skutki przypadkowe (powikłania) 296
3 7 Źródła zasad ostrożności 298
3 8 rekomendacje profesjonalne i standardy ex lege 303
4 Kryterium dostępności 309
4 1 Uwagi ogólne 309
4 2 Niedostępność 310
4 3 Obowiązki w okolicznościach nadzwyczajnych 315
5 Podsumowanie 317
6 Zasady etyki 319
6 1 Podstawy odesłania normatywnego 319
6 2 etyka lekarska a prawo 320
6 3 Podsumowanie 327
Rozdział IV. Prawa pacjenta 330
1 idea praw pacjenta 333
2 Ustawa o prawach pacjenta i rzeczniku Praw Pacjenta – uwagi ogólne 336
3 Pojęcie pacjenta 341
4 Katalog praw pacjenta 342
4 1 typologia praw pacjenta 342
4 2 Bezpieczeństwo pacjenta Należyta jakość świadczeń 343
4 2 1 Prawo pacjenta do uzyskania świadczenia zdrowotnego 343
4 2 2 Prawo do świadczenia zdrowotnego odpowiedniej jakości 345
4 2 3 „Prawo” do żądania opinii innego lekarza lub zwołania konsylium 349
4 2 4 Prawo do leczenia bólu 351
4 2 5 Prawo do rzetelnej kolejki 353
4 2 6 Autonomia pacjenta Zgoda i informacja 359
4 2 6 1 Pojęcie autonomii 359
4 2 6 1 1 Wprowadzenie 359
4 2 6 1 2 Autonomia decyzji i działania 363
4 2 6 1 3 Autonomia w alternatywnych koncepcjach świadomej zgody 371
4 2 6 2 Zgoda i informacja w ustawie o prawach pacjenta i rzeczniku Praw Pacjenta – uwagi wstępne 374
4 2 6 3 Ogólne prawo do informacji o własnym stanie zdrowia 377
4 2 6 4 Prawo do informacji standardowej i zindywidualizowanej 378
4 2 6 5 Ograniczone „prawo” małoletniego do informacji 384
4 2 6 6 Kompetencja do wyłączenia przywileju terapeutycznego 386
4 2 6 7 Możliwość zrzeczenia się informacji 388
4 2 6 8 Prawo do „przedstawienia swojego zdania” 391
4 2 6 9 Prawo do informacji o zamiarze przerwania leczenia 393
4 2 6 10 Prawo do informacji o prawach pacjenta 395
4 2 6 11 Prawo do informacji o rodzaju i zakresie udzielanych świadczeń zdrowotnych 395
4 2 6 12 Zgoda pacjenta – uwagi wprowadzające 396
4 2 6 13 Kategoryzacja pacjentów i ich uprawnień decyzyjnych 399
4 2 7 Prywatność i godność pacjenta 427
4 2 7 1 Uwagi ogólne 427
4 2 7 2 „Prawo do tajemnicy informacji” 427
4 2 7 3 Prawo do poszanowania intymności i godności 431
4 2 7 4 Prawo do umierania w spokoju i godności 435
4 2 7 5 Prawa pacjenta w zakresie kontaktów z innymi osobami 436
4 2 8 inne prawa pacjenta 437
4 2 8 1 Prawa pacjenta związane z dokumentacją medyczną 437
4 2 8 2 Prawo do korzystania z depozytu 439
4 2 8 3 „Prawo” do zgłaszania działań niepożądanych produktów leczniczych 440
4 2 8 4 Prawo do sprzeciwu wobec opinii lub orzeczenia lekarskiego 443
5 Podsumowanie 446
Rozdział V. Zgoda pacjenta jako przesłanka legalności udzielenia świadczenia zdrowotnego 448
1 Uwagi ogólne 450
2 Wyrażenie i forma zgody na udzielenie świadczenia zdrowotnego 459
3 charakter prawny zgody medycznej 471
4 Postępowanie z pacjentami niemogącymi (prawnie lub faktycznie) udzielić zgody 476
4 1 Uwagi ogólne 476
4 2 Niezdolność do świadomego wyrażenia zgody 486
4 3 Dostateczne rozeznanie 505
4 4 Przedstawiciel ustawowy pacjenta 510
4 5 Opiekun faktyczny 515
4 6 Wiek pacjenta 520
4 6 1 Wprowadzenie 520
4 6 2 Pacjent małoletni poniżej 16 roku życia 527
4 6 2 1 Małoletni pacjent przed ukończeniem 16 roku życia 532
4 6 2 2 Małoletni pacjent po ukończeniu 16 roku życia 538
4 7 Pacjent ubezwłasnowolniony całkowicie 540
4 8 Pacjent ubezwłasnowolniony częściowo 545
4 9 Pacjent dotknięty chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym 551
5 Odmowa zgody, sprzeciw, niewyrażenie zgody 553
5 1 Odmowa zgody pacjenta 553
5 2 Sprzeciw pacjenta wobec udzielenia świadczenia zdrowotnego 557
5 3 Niewyrażenie zgody przez przedstawiciela ustawowego pacjenta 563
Rozdział VI. Lekarski obowiązek udzielenia pomocy a sytuacje kolizyjne w prawie medycznym 570
1 Kolizja obowiązków 577
2 Kolizja obowiązków lekarskich i praw pacjenta 583
2 1 Uwagi ogólne – mechanizm regulacji 583
2 2 Obowiązek udzielenia pomocy i odstąpienie od leczenia 584
2 2 1 Przesłanki 584
2 2 2 Wyjątki od obowiązku w sytuacjach niecierpiących zwłoki 598
2 2 3 Niepodjęcie lub odstąpienie od leczenia 604
2 2 3 1 Poważne powody 609
2 2 3 2 Gwarancje ochronne dla pacjenta 611
2 2 3 2 1 Obowiązek dostatecznie wczesnego uprzedzenia 611
2 2 3 2 2 Obowiązek efektywnego przekierowania 612
2 2 3 2 3 Obowiązek uzasadnienia i odnotowania w dokumentacji 614
2 3 ratowanie pacjentów niekompetentnych 615
2 3 1 Przesłanki 615
2 3 2 Obowiązki gwarancyjne 619
2 4 rozszerzenie pola zabiegowego 620
2 4 1 Pojęcie rozszerzenia pola zabiegowego 620
2 4 2 Przesłanka poważnego niebezpieczeństwa 622
2 4 3 Niemożność niezwłocznego uzyskania zgody 625
2 4 4 Zasada minimalizacji 627
2 4 5 Zgoda „domniemana” 628
2 4 6 Gwarancje dla pacjenta 632
2 4 6 1 Obowiązek skonsultowania zamierzonej zmiany z drugim lekarzem 632
2 4 6 2 Odnotowanie w dokumentacji medycznej 633
2 4 6 3 Obowiązek informacyjny 633
2 4 6 4 Podsumowanie 634
2 5 Klauzula sumienia 635
2 5 1 istota klauzuli sumienia 635
2 5 2 Klauzula sumienia w międzynarodowych standardach prawnych i profesjonalnych 638
2 5 3 Klauzula sumienia w prawie polskim 646
2 5 3 1 regulacja klauzuli sumienia 646
2 5 3 2 Spór wokół lekarskiej klauzuli sumienia 649
2 5 3 2 1 Wprowadzenie 649
2 5 3 2 2 Klauzula limitacyjna czy gwarancja wolności sumienia 651
2 5 3 2 3 świadczenia zdrowotne objęte zakresem klauzuli 654
2 5 3 2 4 Obowiązek wykonania świadczenia w „innych przypadkach niecierpiących zwłoki” 658
2 5 3 2 5 Obowiązek wskazania realnej możliwości uzyskania świadczenia 662
2 5 3 2 6 Obowiązek odnotowania i uzasadnienia odmowy 666
2 5 3 2 7 Obowiązek uprzedniego powiadomienia przełożonego 668
2 5 4 Uwagi de lege lata i de lege ferenda 670
2 6 Przywilej terapeutyczny 675
2 6 1 Pojęcie 675
2 6 2 rokowanie niepomyślne 677
2 6 3 Subiektywne przekonanie na temat dobra pacjenta 678
2 6 4 Zasada minimalizacji: wyjątkowość sytuacji i ograniczenie informacyjne 680
2 6 5 Gwarancje dla pacjenta 685
2 6 5 1 Przekazanie pełnej informacji osobie zaufanej 685
2 6 5 2 Żądanie przez pacjenta informacji pełnej 690
2 6 6 Podsumowanie 691
2 7 Prawo pracowników medycznych do strajku 693
Rozdział VII. Postępowanie przymusowe 703
1 Pojęcie przymusu w medycynie – wprowadzenie 711
2 Przymus przeciwepidemiczny 712
2 1 Przymusowe leczenie chorób zakaźnych 712
2 1 1 Wprowadzenie 712
2 1 2 ewolucja rozwiązań prawnych 713
2 1 3 rozwiązania prawne przyjęte w obowiązujących przepisach 719
2 1 3 1 Uwagi wstępne 719
2 1 3 2 Przymusowe badania sanitarno -epidemiologiczne 721
2 1 3 3 Hospitalizacja i leczenie ambulatoryjne 723
2 1 3 4 Kwarantanna i nadzór epidemiologiczny 728
2 1 3 5 Przymus bezpośredni przeciwepidemiczny 730
2 1 3 6 Stan zagrożenia epidemicznego i stan epidemii Obowiązki w stanie klęski żywiołowej lub katastrofy 734
2 2 Szczepienia ochronne 740
2 2 1 Podstawa prawna 740
2 2 2 Badanie kwalifikacyjne 743
2 2 3 Uchylanie się od szczepień 744
2 2 4 Szczepienia a piecza rodzicielska 746
2 2 5 Bilans korzyści i ryzyka 748
2 2 6 Zgoda na szczepienie obowiązkowe dziecka 751
2 2 7 Obowiązki lekarskie 754
2 2 8 Sankcje pośrednie 755
3 Badanie na obecność alkoholu we krwi, w moczu i wydychanym powietrzu 757
3 1 Uwagi wprowadzające 757
3 2 Pobieranie krwi do badań na zasadach Kodeksu postępowania karnego 759
3 3 Przymusowe badanie wydychanego powietrza i pobieranie krwi na gruncie Prawa o ruchu drogowym 765
3 4 Przymusowe pobieranie krwi na gruncie ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi 767
3 5 Odpowiedzialność karna osoby pobierającej krew do badań 770
4 Przymusowe badanie oskarżonego w postępowaniu karnym 773
4 1 Uwagi wprowadzające 773
4 2 rodzaje badań 775
4 3 Przymusowe wyegzekwowanie obowiązku poddania się badaniom 782
5 Przymus leczenia osób uzależnionych od alkoholu 787
5 1 Zjawisko uzależnienia 787
5 2 Leczenie uzależnień i przymus leczenia – uwagi wprowadzające 790
5 3 Przesłanki przymusowego leczenia 798
5 4 Przymus leczenia – procedura i wykonanie 802
5 5 Podsumowanie 804
6 izby wytrzeźwień 805
6 1 Wprowadzenie 805
6 2 Doprowadzenie i przyjęcie do izby 807
6 3 Leczenie na terenie izby (w tym czynności przymusowe) 810
6 4 Przymus bezpośredni 812
6 5 Bezpieczeństwo 813
6 6 Zwolnienie z izby wytrzeźwień 813
6 7 Sądowa kontrola legalności doprowadzenia 814
6 8 Podsumowanie 814
7 Przymusowe leczenie w ramach środków zabezpieczających 815
7 1 Wprowadzenie 815
7 2 Ogólne przesłanki stosowania środków zabezpieczających 817
7 3 Przymusowe leczenie w ramach środków zabezpieczających sprawców uzależnionych od alkoholu, środka odurzającego lub innego podobnie działającego środka 822
7 3 1 ewolucja rozwiązań prawnych 822
7 3 2 Przesłanki szczególne orzeczenia środka w postaci terapii uzależnień 825
7 3 3 Wykonanie środka zabezpieczającego stosowanego wobec osób uzależnionych 829
7 3 4 Uchylenie środka w postaci terapii uzależnień 833
7 3 5 środki przymusu pośredniego stosowane wobec osób uzależnionych 835
7 4 środek zabezpieczający polegający na umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym (tzw internacja psychiatryczna) 838
7 4 1 ewolucja rozwiązań 838
7 4 2 Przesłanki szczególne internacji psychiatrycznej 841
7 4 3 Wykonanie środka 848
8 Przymusowe badania i leczenie osób osadzonych 853
8 1 Wprowadzenie ewolucja rozwiązań prawnych 853
8 2 Prawo osadzonego do świadczeń zdrowotnych i jego ograniczenia 857
8 3 Przymusowe badanie psychiatryczno-psychologiczne 862
8 4 Przymusowe leczenie i rehabilitacja osób uzależnionych 865
8 5 Przymusowe wykonanie zabiegu ratującego życie 869
8 6 Przymusowe leczenie osadzonych stosujących głodówki 872
8 7 Obciążenie kosztami leczenia 875
9 Przymus psychiatryczny 877
9 1 Uwagi wprowadzające 877
9 2 Przymusowe badanie psychiatryczne 878
9 3 Przymus bezpośredni 884
9 4 Przymusowe przyjęcie do szpitala psychiatrycznego lub domu pomocy społecznej 889
9 5 Leczenie przymusowe 896
9 6 Wypisanie ze szpitala psychiatrycznego osoby przebywającej tam bez jej zgody 898
10 Potrzeba użycia przymusu w przypadkach granicznych 900
10 1 Wstęp 900
10 2 Zaburzenia pozabiegowe 901
10 3 Przełamywanie oporu pacjentów niekompetentnych 909
10 4 ratowanie samobójców 914
10 5 Leczenie na granicy prawa: anoreksja i inne zaburzenia odżywiania 917
Rozdział VIII. Dokumentacja medyczna 929
1 Pojęcie i rodzaje dokumentacji medycznej 935
1 1 Dokument medyczny 935
1 2 Dokumentacja medyczna – ustawowe i doktrynalne próby ujęcia desygnatu 940
1 3 Kategorie dokumentacji medycznej 948
1 4 Znaczenie dokumentacji medycznej 956
2 Zasady przetwarzania dokumentacji medycznej 963
2 1 Uwagi systemowe i terminologiczne 963
2 2 Sporządzanie i utrwalenie dokumentacji medycznej Prawa podmiotu danych 971
2 3 Udostępnianie dokumentacji medycznej 983
2 3 1 Prawo do dokumentacji medycznej 983
2 3 2 Dostęp do dokumentacji medycznej pacjenta, przedstawiciela ustawowego pacjenta oraz osób przez nich upoważnionych 993
2 3 3 Dostęp do dokumentacji medycznej innych podmiotów prawa 1008
2 3 4 Sposób udostępnienia dokumentacji medycznej 1027
2 4 Przechowywanie, archiwizacja i niszczenie dokumentacji medycznej 1034
3 Uwagi podsumowujące 1041
Skorowidz 1045
Część II
Wykaz skrótów 17
Rozdział IX. Szczególne dziedziny prawa medycznego 21
Wstęp 21
1. Transplantacja 23
1.1. Pobranie ex mortuo 27
1.2. Pobranie ex vivo 39
1.2.1. Problem subsydiarności leczenia transplantacyjnego 41
1.2.2. Ograniczenia podmiotowe 45
1.2.3. Informacja, zgoda pacjenta i zezwolenie sądu 50
1.3. Uwagi podsumowujące 59
2. Eksperyment medyczny 64
2.1. Uzasadnienie eksperymentu medycznego 65
2.2. Specyfika normatywna eksperymentu 71
2.3.Terminologia 77
2.4. Eksperymenty medyczne „lecznicze” i „badawcze” 89
2.5. Przedmiotowe warunki dopuszczalności eksperymentu medycznego 92
2.6. Dopuszczalność uczestnictwa w eksperymencie 102
2.7. Wymagania podmiotowe wobec eksperymentatora 104
2.8. Zgoda i informacja 107
2.9. Warunki proceduralne 111
3. Prawo wobec rozwoju genetyki 113
3.1. Uwagi wprowadzające 114
3.2. Ludzki genom w świetle wybranych standardów międzynarodowych 115
3.3. Problem prawnej regulacji testów genetycznych 117
3.4. Regulacje krajowe – uwagi de lege lata 121
4. Biobanki 124
4.1. Uwagi wprowadzające 127
4.2. Biobanki transplantacyjne 128
4.2.1. T worzenie banków 128
4.2.2. Kontrola nad biobankami. Odpowiedzialność za nieprawidłowe przechowywanie ludzkich tkanek i komórek 132
4.3. Banki komórek rozrodczych i ludzkich zarodków 134
4.3.1. T worzenie banku i zakres jego działalności 134
4.3.2. Odpowiedzialność biobanku za niewłaściwe przechowywanie komórek i wydanie niewłaściwych komórek płciowych lub zarodków 137
4.4. Biobanki badawczo-naukowe 139
5. Medycyna na odległość (telemedycyna) 147
5.1. Uwagi wstępne 148
5.2. Historia powstania i kierunki rozwoju telemedycyny 149
5.2.1. Dzieje początków telemedycyny 149
5.3. Aktualne zastosowania telemedycyny 150
5.3.1. Teleradiologia 150
5.3.2. Telekardiologia 151
5.3.3. Telechirurgia 152
5.4. Rozumienie pojęcia telemedycyny przez polskiego ustawodawcę (ustawa o systemie informacji w ochronie zdrowia) 152
5.4.1. Zakres przedmiotowy – świadczenie zdrowotne 153
5.4.2. Systemy informatyczne i środki łączności (TI K) 153
5.4.3. System Informacji Medycznej jako publiczny „korytarz” telemedycyny 154
5.4.4. Zakres podmiotowy (lekarz, pielęgniarka, położna, farmaceuta) 155
5.5. Legalność użycia aparatury telemedycznej 155
5.5.1. Stan po nowelizacji ustawy o systemie informacji w ochronie zdrowia 155
5.5.1.1. Rezygnacja z zasady nadrzędności bezpośredniego kontaktu 156
5.5.1.2. Elektroniczna preskrypcja 156
5.5.1.3. Potrzeba standardów 157
5.5.1.4. Podsumowanie 158
6. Ochrona zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego oraz praw z nim związanych 160
6.1. Antykoncepcja 174
6.1.1. Wstęp 174
6.1.2. Standardy międzynarodowe (ponadnarodowe): ich ewolucja i stan obecny 175
6.1.2.1. Uwagi wprowadzające 175
6.1.2.2. Dokumenty konferencyjne i pokonferencyjne 176
6.1.2.3. Prawo traktatowe i jego interpretacja 180
6.1.2.4. Antykoncepcja farmaceutyczna w świetle prawa unijnego 186
6.1.3. Obowiązujące uregulowania w Polsce 190
6.1.3.1. Antykoncepcja 190
6.1.3.1.1. Regulacje prawne 190
6.1.3.1.2. Dostępność środków antykoncepcyjnych w Polsce 191
6.1.3.1.3. Status prawny sterylizacji do celów antykoncepcji 196
6.1.3.1.4. Obowiązki edukacyjne i informacyjne w zakresie planowania rodziny wobec młodzieży 208
6.2. Badania prenatalne i przedimplantacyjne 216
6.2.1. Badania prenatalne 216
6.2.1.1. Prawo do badań prenatalnych 216
6.2.1.2. Uprawnieni 222
6.2.1.3. Skierowanie na badania 225
6.2.1.4. Zatajenie wyników lub niestaranne wykonanie badania 228
6.2.1.5. Znaczenie informacji. Osoby uprawnione do jej otrzymania 232
6.2.1.6. Sens i funkcja badań 236
6.2.2. Badania przedimplantacyjne 240
6.2.2.1. Cele badań 240
6.2.2.2. Podstawa prawna i wskazania 241
6.2.2.3. Funkcje badania. Zgoda uprawnionych i dostęp do diagnostyki 245
6.3. Przerywanie ciąży 248
6.3.1. Wprowadzenie 248
6.3.2. Historia regulacji przerywania ciąży w Polsce 248
6.3.2.1. Od odzyskania niepodległości do upadku komunizmu 248
6.3.2.2. Burzliwy przełom lat 80. i 90. 256
6.3.2.3. Ustawa o planowaniu rodziny z 1993 r. i jej nowelizacja z 1996 r. 262
6.3.2.4. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 1997 r. 267
6.3.2.5. Bieżące spory o regulację aborcji 273
6.3.3. Warunki dopuszczalności przerywania ciąży w aktualnym stanie prawnym 275
6.3.3.1. Wstęp. Definicja ciąży 275
6.3.3.2. Przesłanki dopuszczalności przerwania ciąży 280
6.3.3.2.1. Zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety 281
6.3.3.2.2. Upośledzenie lub choroba płodu 287
6.3.3.2.3. Pochodzenie ciąży z czynu zabronionego 299
6.3.3.3. Pozostałe warunki legalnego przerwania ciąży 308
6.3.3.3.1. Granice czasowe przerwania ciąży 308
6.3.3.3.2. Zgoda na przerwanie ciąży 314
6.3.3.3.3. Kwalifikacje lekarza dokonującego przerwania ciąży 315
6.3.3.3.4. Miejsce dokonania przerwania ciąży 316
6.3.3.3.5. Finansowanie przerywania ciąży 316
6.3.4. Przerwanie ciąży – czyn niekarany, kontratyp czy realizacja prawa podmiotowego 317
6.3.5. Polska regulacja przerywania ciąży i praktyka jej stosowania w świetle międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka 324
6.3.5.1. Wstęp. Skutki restrykcyjnej regulacji przerywania ciąży 324
6.3.5.2. Dostęp do aborcji w Polsce w świetle standardów ochrony praw człowieka ONZ 328
6.3.5.3. Dostęp do aborcji w świetle standardów ochrony praw człowieka Rady Europy 340
6.3.6. Uwaga końcowa 343
6.4. Medycyna wspomaganego rozrodu 344
6.4.1. Wprowadzenie 344
6.4.2. Leczenie niepłodności a ochrona praw reprodukcyjnych i zdrowia reprodukcyjnego 346
6.4.3. Historia i zakres regulacji ustawy o leczeniu niepłodności 351
6.4.4. Sposoby leczenia niepłodności 357
6.4.5. Ogólne zasady leczenia niepłodności 360
6.4.5.1. Wprowadzenie 360
6.4.5.2. Zasada zgodności z aktualną wiedzą medyczną 360
6.4.5.3. Zasada leczenia na warunkach określonych w ustawie 365
6.4.5.4. Zasada poszanowania godności, praw i dóbr zaangażowanych podmiotów 377
6.4.5.5. Zasada niekomercjalizacji 378
6.4.6. Warunki pobierania komórek rozrodczych oraz stosowania komórek rozrodczych albo zarodków w procedurze medycznie wspomaganego rozrodu 380
6.4.6.1. Wprowadzenie 380
6.4.6.2. Zasadność medyczna i akceptowalność ryzyka 381
6.4.6.3. Zakres obowiązku informacyjnego 382
6.4.6.4. Zgoda 387
6.4.7. Poszanowanie autonomii reprodukcyjnej 395
6.4.7.1. Wprowadzenie 395
6.4.7.2. Ograniczenia w dostępie do medycznie wspomaganego rozrodu 396
6.4.7.3. Przymusowe ojcostwo 399
6.4.7.4. Przymusowa anonimowość dawstwa 400
6.4.7.5. Przymusowe „dawstwo” zarodków 404
6.4.8. Ochrona zarodka in vitro 406
6.4.9. Ochrona praw dziecka urodzonego w wyniku procedury medycznie wspomaganego rozrodu 412
6.4.10. Podsumowanie 417
6.5. Obrzezanie rytualne 419
6.5.1. Wstęp. Charakterystyka czynności 419
6.5.2. Obrzezanie a wolność religijna i wychowanie 423
6.5.3. Obrzezanie a najlepszy interes dziecka 425
6.5.4. Kaleczenie narządów płciowych kobiet jako przemoc ze względu na płeć 429
6.6. Opieka okołoporodowa 434
6.6.1. Wstęp 436
6.6.2. Charakter prawny standardów opieki okołoporodowej 439
6.6.2.1. Uwagi wprowadzające 439
6.6.2.2. Standardy opieki w ciąży fizjologicznej 441
6.6.2.2.1. Założenia wyjściowe 441
6.6.2.2.2. Plan opieki przedporodowej i plan porodu 447
6.6.2.2.3. Inne obowiązki personelu medycznego 449
6.6.2.3. Znieczulenie do porodu 451
6.6.2.4. Standardy opieki w ciąży patologicznej 456
6.6.2.4.1. Uwagi wprowadzające 456
6.6.2.4.2. Niepowodzenie położnicze 457
6.6.2.4.3. Stosunek do standardów opieki w ciąży fizjologicznej 458
6.6.2.5. Karmienie piersią 459
6.6.2.6. Nowe standardy opieki okołoporodowej 461
6.6.3. Zabiegowe rozwiązanie porodu 467
6.6.4. Cesarskie cięcie i zabiegi na płodzie in utero 472
6.6.4.1. Uwagi wprowadzające 472
6.6.4.2. Cesarskie cięcie na żądanie 476
6.6.4.3. Hipotetyczna zbędność zabiegu 480
6.6.4.4. Zaniechanie cesarskiego cięcia 483
6.6.4.5. Problem przymusu zabiegowego w ciąży 487
6.6.5. Podsumowanie 494
6.6.6. Opieka nad noworodkiem na granicy przeżycia 495
6.6.6.1. Uwagi wprowadzające 495
6.6.6.2. Noworodki skrajnie niedojrzałe 496
6.6.6.3. Dyrektywy postępowania 499
6.6.6.4. Noworodki urodzone z ciężkimi uszkodzeniami 503
6.6.6.5. Opieka paliatywna 504
6.6.6.6. Współpraca z rodzicami 505
6.6.6.7. Uwagi końcowe 506
6.6.6.8. Konflikt dóbr i interesów zdrowotnych między dziećmi pod pieczą rodzicielską 509
6.6.6.9. Zakończenie 516
6.7. Zaburzenia różnicowania płci i transseksualizm 517
6.7.1. Wprowadzenie 520
6.7.2. Ustalenie płci. Interseksualizm 521
6.7.2.1. Płeć biologiczna i płeć prawna 521
6.7.2.1.1. Kształtowanie się płci biologicznej a ustalenie płci prawnej 521
6.7.2.1.2. Płeć biologiczna 521
6.7.2.1.3. Proces różnicowania płciowego 522
6.7.2.1.4. Ustalanie płci prawnej (metrykalnej) 523
6.7.2.1.5. Przyczyny konfliktu płci biologicznej i płci prawnej. Interseksualizm a transseksualizm 523
6.7.3. Procedura przypisywania płci prawnej 525
6.7.3.1. Obowiązek ustalenia płci każdego noworodka i jej wpisu do dokumentacji medycznej 525
6.7.3.2. Powstanie aktu urodzenia 526
6.7.3.3. Dopuszczalne oznaczenie płci 528
6.7.3.4. Szczególna moc aktu urodzenia dla jednostki 528
6.7.4. Medyczne i prawne konsekwencje formalnej przynależności do płci w razie wystąpienia zaburzeń jej różnicowania 529
6.7.5. Postulaty de lege ferenda 536
6.7.5.1. Pusta rubryka „płeć” 536
6.7.5.2. Rozwiązanie niemieckie jako postulowany wzorzec 537
6.7.5.3. Odroczenie wystawienia karty urodzenia 538
6.7.6. Transseksualizm 538
6.7.6.1. Terapia transseksualizmu 538
6.7.6.2. Przesłanki sądowej zmiany płci 542
6.7.6.3. Skutki prawne rozstrzygnięcia 545
6.7.6.4. Urzędowa zmiana płci a sytuacja osób najbliższych 559
6.7.6.4.1. Małżeństwo 559
6.7.6.4.2. Dobro potomstwa 562
6.7.6.5. Postulaty de lege ferenda 566
6.7.6.6. Transseksualne dzieci 567
7. Prawo wobec medycyny końca życia 571
7.1. Wstęp 580
7.2. Kryteria ustalania śmierci 581
7.2.1. Uwagi wstępne 581
7.2.2. Definiowanie pojęcia śmierci 582
7.2.3. Kryterium krążeniowo-oddechowe 583
7.2.4. Śmierć mózgowa 583
7.2.5. Regulacje prawne dotyczące śmierci mózgowej 587
7.2.6. Kontrowersje wokół kryterium śmierci mózgowej 591
7.3. Zaprzestanie leczenia podtrzymującego życie 595
7.3.1. Uwagi terminologiczne 595
7.3.1.1. Wprowadzenie 595
7.3.1.2. Niepodjęcie i zaprzestanie leczenia 595
7.3.1.3. Niewspółmierne środki terapeutyczne 597
7.3.1.4. Uporczywa terapia i daremność terapeutyczna 602
7.3.1.4.1. Uporczywa terapia 602
7.3.1.4.2. Daremność terapeutyczna 605
7.3.1.4.3. Daremność a uporczywość 608
7.3.1.5. Stan terminalny, stan wegetatywny, śpiączka 610
7.3.2. Wycofanie zgody na leczenie, zaprzestanie podtrzymywania życia 616
7.3.2.1. Wprowadzenie 616
7.3.2.2. Zasada poszanowania autonomii a przerwanie procedur ratujących i utrzymujących przy życiu 617
7.3.2.2.1. Uwagi ogólne 617
7.3.2.2.2. Miss B. 618
7.3.2.2.3. Diane Pretty 621
7.3.2.2.4. Zakończenie 622
7.3.2.3. Podtrzymywanie życia pacjentów w stanie wegetatywnym 623
7.3.2.3.1. Uwagi ogólne 623
7.3.2.3.2. Test osądu zastępczego – Karen Ann Quinlan 624
7.3.2.3.3. Kryterium autonomii czystej – Nancy Cruzan i Eluana Englaro 627
7.3.2.3.4. Kryterium najlepiej pojmowanego interesu pacjenta – Anthony Bland 629
7.3.2.3.5. Podsumowanie 633
7.3.2.3.6. Uregulowanie ustawowe – Vincent Lambert 636
7.3.2.4. Decyzje podejmowane w zastępstwie pacjentów o wyjściowej niekompetencji formalnej 642
7.3.2.5. Wnioski 648
7.3.3. Sztuczne odżywianie i nawadnianie 650
7.4. Eutanazja i pomoc lekarza w samobójstwie 655
7.4.1. Uwagi terminologiczne 655
7.4.2. „Prawo do śmierci” 659
7.4.3. Eutanazja i wspomagane samobójstwo w prawie polskim 672
7.4.4. Legalizacja eutanazji i wspomaganego samobójstwa 682
7.4.5. Groźba nadużyć. Argument z równi pochyłej 692
7.5. Uśmierzanie bólu i innych cierpień w stanach terminalnych 706
7.5.1. Uwagi wstępne 706
7.5.2. Aspekty etyczne 708
7.5.3. Uśmierzanie bólu a eutanazja w świetle prawa 711
7.5.4. Prawne podstawy systemu opieki paliatywnej w Polsce 718
7.5.5. Uwagi końcowe 722
7.6. Deklaracje pro futuro 723
7.6.1. Uwagi wstępne 723
7.6.2. Deklaracja pro futuro i jej odmiany 725
7.6.3. Zagraniczne regulacje prawne dotyczące deklaracji pro futuro 730
7.6.4. Deklaracje pro futuro w Polsce 736
7.6.4.1. Tło normatywne 736
7.6.4.2. Kolizja wartości i dóbr prawnie chronionych 740
7.6.4.3. Zawartość deklaracji pro futuro 745
7.6.4.4. Skuteczność sprzeciwu a obowiązek informacyjny 748
7.6.4.5. Charakter prawny deklaracji antycypacyjnej 751
7.6.4.6. Wiarygodność i autentyczność 756
7.7. Podsumowanie. Legalność decyzji medycznych na granicy śmierci a problem eutanazji 758
8. Stwierdzanie zgonu i postępowanie ze zwłokami 764
8.1. Wprowadzenie 764
8.2. Stwierdzanie zgonu 765
8.3. Uprawniony podmiot 765
8.4. Zakres czynności 768
8.5. Wystawienie karty zgonu 770
8.6. Sekcja zwłok 773
8.7. Koszty oględzin zwłok i stwierdzenia zgonu 775
9. Czynności kosmetyczne (estetyczne) 776
9.1. Wykonywanie zabiegów kosmetycznych w ujęciu historycznym 778
9.2. Ryzyko czynności kosmetycznych. Granice odpowiedzialności prawnej 780
9.3. Rodzaje czynności kosmetycznych 790
9.4. Zgoda osoby uprawnionej na zabieg czysto kosmetyczny 792
9.4.1. Przedmiot zgody 792
9.4.2. Podmioty uprawnione do wyrażenia zgody 796
9.4.3. Uświadomienie zgody 800
9.4.4. Forma zgody 808
9.4.5. Szczegółowość i dobrowolność zgody 810
9.5. Wykonanie zabiegu lege artis 813
9.5.1. Pojęcie i sposoby ustalenia reguł ostrożności 813
9.5.2. Wymogi podmiotowe 817
9.5.3. Wymogi przedmiotowe 820
10. Indywidualne preferencje pacjenta a celowość leczenia 824
10.1. Wstęp 825
10.2. Czynności medycznie zbędne 826
10.2.1. Pojęcie 826
10.2.2. Niestaranna diagnostyka prowadząca do obiektywnie błędnego rozpoznania 828
10.2.3. Podjęte leczenie nieodpowiadające rozpoznaniu postawionemu trafnie 829
10.2.4. Świadome zastosowanie metody zbyt agresywnej przy trafnym rozpoznaniu 830
10.2.5. Wykonanie czynności oczywiście zbędnej z powodu wmówienia pacjentowi nieistniejącej choroby 833
10.2.6. Obiektywnie zbędne czynności przeprowadzone w wyniku rozpoznania postawionego starannie, ale błędnego lub wątpliwego 833
10.2.7. Kontekst czasowy zbędności 835
10.3. Czynności zbędne medycznie wykonane na naleganie pacjenta 836
10.4. Dysmorfofobia. Amputacje ze wskazań psychiatrycznych 838
10.5. Uwagi końcowe 841
Skorowidz 845
