Mikrokosmos "człowieka poczciwego" według Mikołaja Reja . Studia z antropologii kultury szlachty polskiej XVI w.
SPIS TREŚCI
WSTĘP
1. Uzasadnienie podjęcia tematu ............................................................. 13
2. Przedmiot badań ................................................................................... 21
3. Cel pracy i problemy badawcze .......................................................... 24
4. Konstrukcja pracy .................................................................................. 26
5. Metody badawcze ................................................................................. 29
6. Podstawa źródłowa ............................................................................... 34
CZĘŚĆ PIERWSZA
„SZPETNA CHOROBA”. CHOROBY „CZŁOWIEKA POCZCIWEGO” I ICH LECZENIE
1. Wprowadzenie ....................................................................................... 39
2. „Cztery wilgotności w człowieku”.
Teoria czterech temperamentów ......................................................... 43
3. „Anoś już pewien zdrowia, boć go wszyscy życzą”.
Profilaktyka zdrowotna ........................................................................ 52
4. „Przyjmij to jako dopust boży”.
Choroba jako konsekwencja ingerencji Boga ..................................... 61
5. „Przygody cielesne”. Inne przyczyny zapadania na choroby ......... 65
6. „Rozliczność potraw czyni rozliczność wrzodów”.
Konsekwencje braku umiaru w jedzeniu i piciu ............................... 72
7. „Grube potrawy jedzą, ale tylko do sytości”.
Dobór produktów żywnościowych .................................................... 78
8. „Jednego guzy a bliska franca frasuje”.
Przyczyny i objawy syfilisu ................................................................. 81
9. „Flegma w piersiach skrzypi”.
Kłopoty z układem oddechowym i inne dolegliwości ..................... 88
10. „Azaż nie widamy rąk, nóg połamanych?”.
Złamania kończyn i inne defekty ciała ............................................... 93
11. „Frasunk a kłopoty”.
Sposoby leczenia przypadłości o etiologii psychicznej .................... 96
12. „Każdej chorobie wczas zabiegaj”.
Pierwsze objawy chorobowe ciała i duszy ......................................... 100
13. „Doktor będzie pulsu macał”.
Metody badania chorego i diagnozowania choroby ........................ 102
14. „Dwa palce sobie w gębę tka”.
Wymioty i purganse jako metoda lecznicza ...................................... 105
15. „Syropki wdzięczne”. Uniwersalne leki .............................................. 110
16. „Z nadobnych ziółek przysmaki”.
Rola ziół w życiu codziennym ............................................................. 114
17. „Leda ziółkiem snadnie zagoić”. Zioła w lecznictwie i w kuchni .. 120
18. „Lekarstwa a agaryku potrzeba”. Leki łagodzące i gryzące ........... 131
19. „I dziwne lekarstwa, i z dziwnymi przezwiski”.
Łacińskie nazwy leków ......................................................................... 134
20. Znaczenie „aptekarzów i inszych do tak wielkich zbytków
rozlicznych rzemięśników” .................................................................. 140
21. „To najlepszy doktor, co się sam uleczy”.
Rola lekarzy w procesie leczenia ......................................................... 144
22. „Owi srodzy barwirze, jako katowie”. Lekarze niższej kategorii ... 152
23. Wnioski ................................................................................................... 159
CZĘŚĆ DRUGA
„ZDROWE A CHĘDOGIE JEDŁO PODAĆ”. POŻYWIENIE „CZŁOWIEKA POCZCIWEGO”
1. Wprowadzenie ....................................................................................... 165
2. Badania nad historią pożywienia ........................................................ 170
3. Książki kucharskie w Europie ............................................................. 175
4. Pierwsza polska książka kucharska .................................................... 178
5. „Izaż nie lepsza piękna a poczciwa biesiada niżli wszeteczna,
sromotna a wstydliwa?”. Typologia biesiad ...................................... 180
6. „Koszt a rozliczność potraw wymyślnych”. Wydatki ponoszone
na organizowanie biesiad i na wykwintne jedzenie ......................... 188
7. „Biada wam, których brzuch Bogiem jest”. Grzech obżarstwa ...... 191
8. „Pijany ku bestyjej podobien”. Ocena pijaństwa .............................. 198
9. „Leżał na ziemi, nie jadł ani pił”.
Spożywanie jedzenia a stan emocjonalny człowieka ....................... 208
10. „Już wszytkim równo nalewaj”.
Stratyfikacja społeczna a sfera jedzenia .............................................. 212
11. „Sprośne a brzydkie sprawy i obyczaje ludzkie”.
Kultura jedzenia i picia ......................................................................... 215
12. „Łyżeczka, miseczka nadobnie uchędożona”. Zastawa stołowa .... 220
13. „Potrawa w pośrzodku za dyjabła stoi”.
Wykwintne potrawy i wymyślne kształty dań ................................. 234
14. „Pieczenia wieprzowa dopieka, cietrzew w rosołku,
a kapłon tłusty z kloskami dowiera”. Potrawy mięsne .................... 241
15. „Bo i rosołek barzo smaczny”. Obecność zup w jadłospisie ........... 253
16. „Karasi, karpi, okuni i szczuczek sobie nałowić”.
Ryby i potrawy rybne ........................................................................... 257
17. „Nie będą się mogli nigdy nasycić chleba swego”.
Produkty mączne w jadłospisie ........................................................... 264
18. „Ano młode masłka, syreczki nastaną, jajka świeże”.
Nabiał w diecie i inne dodatki ............................................................. 272
19. „Rydzyków nasolić, grzybków nasuszyć”. Grzyby ......................... 275
20. „Kapusty, rzepy, pasternaki, piotruszki i ine rzeczy”.
Warzywa i ich przetwory ..................................................................... 277
21. „Anoć niosą jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki”.
Owoce i owocowe dania ....................................................................... 284
22. „Przysmaki do potraw”. Przyprawy korzenne i inne ...................... 290
23. „Bijanka z marcepanem”. Desery, torty, słodycze ............................ 308
24. „Pragnącemu wodę jaką”. Kulturowe znaczenie wody .................. 312
25. „Cebrem piwo piją”. Spożycie piwa ................................................... 319
26. „Bo już musi być wino”. Kultura picia wina ..................................... 328
27. „Pół garnca gorzałki w gardło”.
Produkcja i spożycie innych napojów alkoholowych ...................... 343
28. „Przysmak do chuci – przegłodzenie”. Diety, posty i głód ............. 355
29. „Wiele jadał i pijał”.
Upodobania smakowe i zwyczaje żywieniowe Mikołaja Reja ........ 366
30. Wnioski ................................................................................................... 370
CZĘŚĆ TRZECIA
„BRUDU TROCHĘ ZMYJESZ Z CIAŁA”. HIGIENA I ESTETYKA ŻYCIA CODZIENNEGO
1. Wprowadzenie ....................................................................................... 381
2. „Umyj szłapy, boć na nich błota pełno wszędy”.
Kąpiele całego ciała ............................................................................... 387
3. „Przyszedł po wielkim upracowaniu do jakiej pięknej
a woniającej łaźniej”. Kąpiele w łaźni ................................................. 398
4. „Sobie w rękaw wody naleje”. Troska o czystość rąk ...................... 407
5. „Paznogcie obrzezujesz”. Higiena paznokci ..................................... 413
6. „Włosy z głowy i z brody ostrzygasz”.
Higiena włosów i skóry głowy ............................................................ 417
7. „A gnidy pod kołnierzem siedzą we trzy rzędy”. Wszy i ludzie ... 424
8. „Wonia nie cudna zalatuje”.
Nieprzyjemne doznania zapachowe ................................................... 433
9. „Owe wdzięczne wonności z gęby, z nosa cuchną”.
Higiena jamy ustnej ............................................................................... 442
10. „Nie pomogą mu nic perfumy: przedsię będzie śmierdział
jako kozieł”. Stosunek do perfum ....................................................... 447
11. „Chłop, co srał za dębem”. Załatwianie potrzeb fizjologicznych ... 453
12. „Do wychodu już go potym wetkał!”.
Miejsca przeznaczone do załatwiania potrzeb naturalnych ............ 464
13. „Zadkiem barziej trzasnąć”. Puszczanie wiatrów ............................ 470
14. „Na brzuch sobie pluje”. Spluwanie i smarkanie ............................. 475
15. „Brudne koszulki zejmują”. Schludny ubiór ..................................... 479
16. „Siedzi między okopciałemi ścianami”. Czystość pomieszczeń ..... 483
17. „Polezie do śmierdzącej pierzyny”.
Utrzymywanie w czystości bielizny pościelowej .............................. 488
18. „Próżno kąpiesz z wierzchu ciało, Jeśli wewnątrz co przywrzało”.
Higiena ciała a brud duszy. Oczyszczenie duchowe ........................ 490
19. „A natrzy się, jako gorzałką a oliwą a mydełkiem”.
Przybory toaletowe. Zabiegi kosmetyczne ........................................ 497
20. Wnioski ................................................................................................... 502
ZAKOŃCZENIE ...................................................................................................... 507
BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................... 517
SPIS ILUSTRACJI .................................................................................................... 565
INDEKS NAZWISK ................................................................................................. 569
SPIS TREŚCI
WSTĘP
1. Uzasadnienie podjęcia tematu ............................................................. 13
2. Przedmiot badań ................................................................................... 21
3. Cel pracy i problemy badawcze .......................................................... 24
4. Konstrukcja pracy .................................................................................. 26
5. Metody badawcze ................................................................................. 29
6. Podstawa źródłowa ............................................................................... 34
CZĘŚĆ PIERWSZA
„SZPETNA CHOROBA”. CHOROBY „CZŁOWIEKA POCZCIWEGO” I ICH LECZENIE
1. Wprowadzenie ....................................................................................... 39
2. „Cztery wilgotności w człowieku”.
Teoria czterech temperamentów ......................................................... 43
3. „Anoś już pewien zdrowia, boć go wszyscy życzą”.
Profilaktyka zdrowotna ........................................................................ 52
4. „Przyjmij to jako dopust boży”.
Choroba jako konsekwencja ingerencji Boga ..................................... 61
5. „Przygody cielesne”. Inne przyczyny zapadania na choroby ......... 65
6. „Rozliczność potraw czyni rozliczność wrzodów”.
Konsekwencje braku umiaru w jedzeniu i piciu ............................... 72
7. „Grube potrawy jedzą, ale tylko do sytości”.
Dobór produktów żywnościowych .................................................... 78
8. „Jednego guzy a bliska franca frasuje”.
Przyczyny i objawy syfilisu ................................................................. 81
9. „Flegma w piersiach skrzypi”.
Kłopoty z układem oddechowym i inne dolegliwości ..................... 88
10. „Azaż nie widamy rąk, nóg połamanych?”.
Złamania kończyn i inne defekty ciała ............................................... 93
11. „Frasunk a kłopoty”.
Sposoby leczenia przypadłości o etiologii psychicznej .................... 96
12. „Każdej chorobie wczas zabiegaj”.
Pierwsze objawy chorobowe ciała i duszy ......................................... 100
13. „Doktor będzie pulsu macał”.
Metody badania chorego i diagnozowania choroby ........................ 102
14. „Dwa palce sobie w gębę tka”.
Wymioty i purganse jako metoda lecznicza ...................................... 105
15. „Syropki wdzięczne”. Uniwersalne leki .............................................. 110
16. „Z nadobnych ziółek przysmaki”.
Rola ziół w życiu codziennym ............................................................. 114
17. „Leda ziółkiem snadnie zagoić”. Zioła w lecznictwie i w kuchni .. 120
18. „Lekarstwa a agaryku potrzeba”. Leki łagodzące i gryzące ........... 131
19. „I dziwne lekarstwa, i z dziwnymi przezwiski”.
Łacińskie nazwy leków ......................................................................... 134
20. Znaczenie „aptekarzów i inszych do tak wielkich zbytków
rozlicznych rzemięśników” .................................................................. 140
21. „To najlepszy doktor, co się sam uleczy”.
Rola lekarzy w procesie leczenia ......................................................... 144
22. „Owi srodzy barwirze, jako katowie”. Lekarze niższej kategorii ... 152
23. Wnioski ................................................................................................... 159
CZĘŚĆ DRUGA
„ZDROWE A CHĘDOGIE JEDŁO PODAĆ”. POŻYWIENIE „CZŁOWIEKA POCZCIWEGO”
1. Wprowadzenie ....................................................................................... 165
2. Badania nad historią pożywienia ........................................................ 170
3. Książki kucharskie w Europie ............................................................. 175
4. Pierwsza polska książka kucharska .................................................... 178
5. „Izaż nie lepsza piękna a poczciwa biesiada niżli wszeteczna,
sromotna a wstydliwa?”. Typologia biesiad ...................................... 180
6. „Koszt a rozliczność potraw wymyślnych”. Wydatki ponoszone
na organizowanie biesiad i na wykwintne jedzenie ......................... 188
7. „Biada wam, których brzuch Bogiem jest”. Grzech obżarstwa ...... 191
8. „Pijany ku bestyjej podobien”. Ocena pijaństwa .............................. 198
9. „Leżał na ziemi, nie jadł ani pił”.
Spożywanie jedzenia a stan emocjonalny człowieka ....................... 208
10. „Już wszytkim równo nalewaj”.
Stratyfikacja społeczna a sfera jedzenia .............................................. 212
11. „Sprośne a brzydkie sprawy i obyczaje ludzkie”.
Kultura jedzenia i picia ......................................................................... 215
12. „Łyżeczka, miseczka nadobnie uchędożona”. Zastawa stołowa .... 220
13. „Potrawa w pośrzodku za dyjabła stoi”.
Wykwintne potrawy i wymyślne kształty dań ................................. 234
14. „Pieczenia wieprzowa dopieka, cietrzew w rosołku,
a kapłon tłusty z kloskami dowiera”. Potrawy mięsne .................... 241
15. „Bo i rosołek barzo smaczny”. Obecność zup w jadłospisie ........... 253
16. „Karasi, karpi, okuni i szczuczek sobie nałowić”.
Ryby i potrawy rybne ........................................................................... 257
17. „Nie będą się mogli nigdy nasycić chleba swego”.
Produkty mączne w jadłospisie ........................................................... 264
18. „Ano młode masłka, syreczki nastaną, jajka świeże”.
Nabiał w diecie i inne dodatki ............................................................. 272
19. „Rydzyków nasolić, grzybków nasuszyć”. Grzyby ......................... 275
20. „Kapusty, rzepy, pasternaki, piotruszki i ine rzeczy”.
Warzywa i ich przetwory ..................................................................... 277
21. „Anoć niosą jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki”.
Owoce i owocowe dania ....................................................................... 284
22. „Przysmaki do potraw”. Przyprawy korzenne i inne ...................... 290
23. „Bijanka z marcepanem”. Desery, torty, słodycze ............................ 308
24. „Pragnącemu wodę jaką”. Kulturowe znaczenie wody .................. 312
25. „Cebrem piwo piją”. Spożycie piwa ................................................... 319
26. „Bo już musi być wino”. Kultura picia wina ..................................... 328
27. „Pół garnca gorzałki w gardło”.
Produkcja i spożycie innych napojów alkoholowych ...................... 343
28. „Przysmak do chuci – przegłodzenie”. Diety, posty i głód ............. 355
29. „Wiele jadał i pijał”.
Upodobania smakowe i zwyczaje żywieniowe Mikołaja Reja ........ 366
30. Wnioski ................................................................................................... 370
CZĘŚĆ TRZECIA
„BRUDU TROCHĘ ZMYJESZ Z CIAŁA”. HIGIENA I ESTETYKA ŻYCIA CODZIENNEGO
1. Wprowadzenie ....................................................................................... 381
2. „Umyj szłapy, boć na nich błota pełno wszędy”.
Kąpiele całego ciała ............................................................................... 387
3. „Przyszedł po wielkim upracowaniu do jakiej pięknej
a woniającej łaźniej”. Kąpiele w łaźni ................................................. 398
4. „Sobie w rękaw wody naleje”. Troska o czystość rąk ...................... 407
5. „Paznogcie obrzezujesz”. Higiena paznokci ..................................... 413
6. „Włosy z głowy i z brody ostrzygasz”.
Higiena włosów i skóry głowy ............................................................ 417
7. „A gnidy pod kołnierzem siedzą we trzy rzędy”. Wszy i ludzie ... 424
8. „Wonia nie cudna zalatuje”.
Nieprzyjemne doznania zapachowe ................................................... 433
9. „Owe wdzięczne wonności z gęby, z nosa cuchną”.
Higiena jamy ustnej ............................................................................... 442
10. „Nie pomogą mu nic perfumy: przedsię będzie śmierdział
jako kozieł”. Stosunek do perfum ....................................................... 447
11. „Chłop, co srał za dębem”. Załatwianie potrzeb fizjologicznych ... 453
12. „Do wychodu już go potym wetkał!”.
Miejsca przeznaczone do załatwiania potrzeb naturalnych ............ 464
13. „Zadkiem barziej trzasnąć”. Puszczanie wiatrów ............................ 470
14. „Na brzuch sobie pluje”. Spluwanie i smarkanie ............................. 475
15. „Brudne koszulki zejmują”. Schludny ubiór ..................................... 479
16. „Siedzi między okopciałemi ścianami”. Czystość pomieszczeń ..... 483
17. „Polezie do śmierdzącej pierzyny”.
Utrzymywanie w czystości bielizny pościelowej .............................. 488
18. „Próżno kąpiesz z wierzchu ciało, Jeśli wewnątrz co przywrzało”.
Higiena ciała a brud duszy. Oczyszczenie duchowe ........................ 490
19. „A natrzy się, jako gorzałką a oliwą a mydełkiem”.
Przybory toaletowe. Zabiegi kosmetyczne ........................................ 497
20. Wnioski ................................................................................................... 502
ZAKOŃCZENIE ...................................................................................................... 507
BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................... 517
SPIS ILUSTRACJI .................................................................................................... 565
INDEKS NAZWISK ................................................................................................. 569
