Studium o pedagogice kultury fizycznej
Celem książki jest przedstawienie osiągnięć pedagogiki kultury fizycznej, także ukazanie kontrowersji wokół jej problematyki. Jej treść stanowi próbę uogólnienia dotychczasowego dorobku naukowego w zakresie pedagogiki kultury fizycznej.
Pedagogika kultury fizycznej jest ujęta w konotacjach z pedagogiką kultury. Jest to podejście nowe. Dotychczas te dwie subdyscypliny rozwijały się obok siebie, chociaż korzystały m.in. z wspólnych metod i technik badań. W rozwoju kultury wyodrębnił się nowoczesny nurt – edukacja kulturalna. Koncepcja edukacji kulturalnej dziedzicząc tradycyjny optymizm pedagogiki kultury ma umocnić rolę kultury jako źródła rzeczywistości tworzonej przez ludzi, jako podstawy tzw. kapitału ludzkiego decydującego o humanistycznym wzbogaceniu wszystkich ludzkich działań. Analogicznie, w pedagogice kultury fizycznej wyodrębniły się dwa nurty: edukacja fizyczna i edukacja olimpijska. Edukacja fizyczna w tradycyjnym ujęciu obejmuje funkcje wychowania fizycznego, takie jak stymulacja, kompensacja, adaptacja i korekcja, ale też zgodnie z nazwą przyjmuje obecnie szerszą perspektywę wychowawczą. Edukacja jako podstawowe pojęcie w pedagogice obejmuje ogół wielowymiarowych działań oraz procesów służących wychowaniu i kształceniu osób czy grup społecznych. Tak właśnie jest w odniesieniu do wychowania fizycznego, a wtedy korzystniejsza i wyrażająca pełnię istoty procesu pedagogicznego jest nazwa edukacja fizyczna, ukierunkowana w wyższym stopniu na wychowanie niż kształcenie. Koncepcją pedagogiczną wykorzystującą w procesie dydaktyczno-wychowawczym jako źródła wartości olimpizmu i sportu jest edukacja olimpijska, oparta na własnej długotrwałej tradycji i odmiennych, oryginalnych w praktyce społecznej środkach i metodach wychowania. Pedagogika kultury fizycznej kreuje określone wartości społeczne, osobowościowe, kulturowe kojarzone głównie z troską o wielostronny rozwój jednostki, zwłaszcza w sferze troski o własne zdrowie, ciało i jego higienę, rozwój i utrzymanie sprawności fizycznej. Podmiotem pedagogiki kultury fizycznej jest człowiek pojmowany holistycznie. Oznacza to, że wychowanek w procesie dydaktyczno-wychowawczym powinien mieć zapewniony wszechstronny rozwój osobowości, tj. w sferze somatycznej, w sferze emocjonalnej, w sferze społeczno-moralnej. Holistyczne traktowanie wychowanka chroni go przed silnie zakorzenioną w niektórych kręgach kulturowych tendencją do odrębnego traktowania ciała i sfery psychicznej człowieka. Zarówno pedagogika kultury jak i pedagogika kultury fizycznej będą odgrywać istotną rolę w procesach edukacyjnych oraz w zmienianiu dotychczasowego świata i tworzeniu nowego ładu społecznego. Obydwie mieszczą się w głównych nurtach unowocześnionej edukacji globalnej. Koncepcje te stale zyskują nowy i pogłębiony wymiar. Nowoczesna edukacja odwołuje się do nowej koncepcji życia i kultury. W tych przeobrażeniach edukacyjnych i kulturowych niebagatelna rola przypada pedagogice kultury fizycznej. Dlatego warto uporządkować dotychczasowy dorobek i uogólnić doświadczenia w tej dziedzinie. W historycznej refleksji nad pedagogiką kultury widoczne są wyraźne ślady rozważań nad kulturą fizyczną. Ogólnowychowawcze i kształcące walory kultury fizycznej pedagodzy dostrzegli bardzo dawno. Postrzegali ją jako istotny środek harmonijnego rozwoju człowieka, przygotowujący go pod względem fizjologicznym do aktywności życiowej, pomagający jednocześnie w utrzymaniu równowagi między obciążeniem fizycznym i psychicznym. Kultura fizyczna tradycyjnie jest identyfikowana głównie z aktywnością fizyczną człowieka. Wykorzystuje warunki i środki naturalne, w tym ruch, do kształtowania ciała według obowiązujących wzorów, często mody. Współcześnie kultura fizyczna nie jest zawężona do aktywności fizycznej i troski o ciało człowieka. Dziś stanowi ona swoiste dopełnienie kultury globalnej. Obejmuje zarówno zjawiska ze sfery bytu (cywilizacji) jak też wartości w znaczeniu socjalnym i symbolicznym. Kultura fizyczna XXI wieku jest wartością humanistyczną, której cechą fundamentalną jest autonomiczność. Począwszy od XX-lecia międzywojennego pedagodzy prekursorzy polskiej pedagogiki kultury wytyczali jednocześnie drogę rozwoju pedagogiki kultury fizycznej. Hessen podkreślał dobitnie jedność wychowania z kształceniem ciała. Łączył wychowanie fizyczne z wychowaniem moralnym, artystycznym i naukowym. Ukazywał, że wychowanie fizyczne obejmuje cele duchowe; moralne, obywatelskie, artystyczne, naukowe i gospodarcze. Wiązał wychowanie fizyczne, podobnie jak inni przedstawiciele pedagogiki kultury z pracą. Zarówno Hessen, jak i Nawroczyński, Suchodolski, Wołoszyn i Wroczyński zwracali uwagę na to, że zdrowie i sprawność fizyczną należy otaczać szczególną opieką, ponieważ są niezbędne w rozwoju społecznym i biologicznym człowieka. Należy również podkreślić, iż polscy pedagodzy kultury będący pod wpływami koncepcji twórców pedagogiki kultury w innych krajach, przenosili idee na grunt rodzimej kultury fizycznej. Poświadczają to chociażby wpływy Sprangera, Kerschensteinera, Deweya i innych. Pedagodzy kultury upowszechniali troskę o wychowanie młodzieży, wiązali z nim nadzieję na samodzielność i twórczość w życiu społecznym. Wiązali wiadomości ze sprawnością. Do pełnego rozwoju osobowości były – ich zdaniem – niezbędne ćwiczenia cielesne. Nawroczyński dostrzegał rolę kultury fizycznej nie tylko w przygotowaniu do pracy zawodowej, ale także do racjonalnego wypoczynku. Przedmiotem badań pedagogiki kultury fizycznej traktowanej jako subdyscyplina jest wychowanie przez kulturę fizyczną i wychowanie do kultury fizycznej. Jako subdyscyplina pedagogiczna wykorzystuje różne kierunki myślenia; po pierwsze historyczne, po drugie filozoficzne, tj. dialektyczne, fenomenologiczne, hermeneutyczne i spekulatywne, po trzecie empiryczne; zarówno o charakterze ilościowym, jak i jakościowym. Pedagogika kultury fizycznej obejmuje obszary edukacji fizycznej, olimpijskiej i kulturalnej w zakresie wszelkich form aktywności fizycznej. Tak rozumiana pedagogika kultury fizycznej obejmuje także osobotwórcze możliwości składowych kultury fizycznej, tj.: sportu, rekreacji fizycznej i rehabilitacji ruchowej, a nierzadko również turystykę. W celu wykorzystania owych możliwości pedagogika kultury fizycznej czerpie wiedzę z pedagogiki ogólnej i pedagogiki kultury oraz z aksjologii wzbogacając proces wychowania przez kulturę fizyczną o nowe wartości na miarę założeń i oczekiwań stawianych przed wychowaniem współczesnego człowieka. Pedagogika kultury fizycznej jest zbieżna z pedagogiką kultury z punktu widzenia antropologicznego. Dla pedagogiki kultury fizycznej, tak jak dla pedagogiki kultury, człowiek – wytwór i twórca kultury, która decyduje o jego duchowości – jest najwyższą wartością. Ceni się szczególnie zdolności kreatywne jednostki, jej indywidualność i autonomię. Wspólnotowość tę można egzemplifikować praktyczną realizacją celów wychowania przez aktywność fizyczną, np. w szkole. Istotną płaszczyzną wspólnotową pedagogiki; kultury i kultury fizycznej jest stosunek do wartości. Aksjologia pedagogiki kultury, zakorzeniona w greckiej paidei i rzymskiej humanitas, eksponuje przede wszystkim wartości duchowe. Prymat uzyskują wartości absolutne, takie jak prawda, dobro i piękno. Pedagogika kultury fizycznej przejęła z nauk o kulturze fizycznej z dorobku starożytnej Olimpii koncepcję człowieka ,,kalokagatii” czyli harmonii ducha i ciała. Lipiec zwraca uwagę, iż najbardziej wpływowe systemy filozoficzne antyku – platonizm, arystotelizm i stoicyzm – nie potrafi ły jasno i zdecydowanie wyłożyć sensu tej integralnej, holistycznej i monistycznej koncepcji. Przedstawia je jednak nader dobitnie ówczesna myśl społeczna(uprawiana także przez klasyków), a zwłaszcza praktyka pedagogiczna, która w ramach paidei żądała od cywilizowanego Greka, by ćwiczył z równym zapałem umysł i ciało jednocześnie. Grecy zakładali, że postępując w ten sposób dobro wpłynie na podwyższenie poziomu piękna, piękno stanie się zaś adekwatną prezentacją dobra. Uwiecznieniem takiego poglądu stał się sport oraz neoolimpizm Coubertina. Podkreślił to w swojej pedagogice sportu, iż sport może kształcić zarówno piękne ciała, jak i dobre charaktery. Pedagogikę kultury fizycznej i pedagogikę kultury łączą szczególnymi więzami prekursorzy; Hessen, Mysłakowski, Nawroczyński, Suchodolski, Wołoszyn, Wroczyński1. Nauki z kręgu humanistyki były obecne niemal od zarania nowożytnej kultury fizycznej, tworząc nawet wokół przyrodniczego rdzenia względnie autonomiczną i swoiście zabarwioną wartościująco otoczkę pedagogiczną. Dlatego uściślenia wymagają związki z psychologią, socjologią, filozofi ą człowieka, z aksjologią oraz historią wychowania i historią kultury fizycznej. 1 Zagadnienie to omówiono w rozdziałach; 1.4. Prekursorzy polskiej pedagogiki kultury i 1.5. Prekursorzy pedagogiki kultury wobec kultury fizycznej.
Śledząc rozwój pedagogiki kultury fizycznej dostrzegamy próby realizowania i intelektualizowania codziennej praktyki pedagogicznej. Pedagogika kultury fizycznej rozwija się w sferze teorii i praktyki, przejawia skłonność do dyferencjacji, np. na pedagogikę sportu, pedagogikę zdrowia, pedagogikę czasu wolnego, rekreacji itd. W dobie obecnej aktywność fizyczna czyli uczestnictwo w kulturze fizycznej nie może być traktowane wyłącznie w kategoriach czasu wolnego. Dziś, kultura fizyczna, podobnie jak kultura ogólna jest powinnością i wymogiem rozwojowym, nakazem chwili. Pedagogika kultury fizycznej będzie się nadal rozwijać na pograniczu nauk o wychowaniu i nauk o kulturze fizycznej, będzie zmierzać w kierunku ogólnych założeń ontologicznych, aksjologicznych i metodologicznych. Będzie wzbogacać teorię w obrębie składowych kultury fizycznej: sportu, rekreacji ruchowej itd. W sensie teoretycznym powinna mieć wobec nich rolę integrującą. Rysuje się taka potrzeba i konieczność, aby w obrębie pedagogiki kultury fizycznej wykreowała się wyraziście pedagogika sportu wysoko kwalifikowanego, zawodowego. Ten bowiem stanowi dziś tak ogromny obszar, posiada swoją specyfikę, często dlatego wykracza poza tradycyjne wychowanie fizyczne oraz sport dzieci i młodzieży. Z przeprowadzonej analizy wynika, że między pedagogiką kultury fizycznej najważniejszymi nurtami i dyscyplinami edukacyjnymi w obrębie nauk o wychowaniu i nauk o kulturze fizycznej istnieją wyraźne płaszczyzny wspólnotowe. Obejmują one wartości humanistyczne oraz podmiotowe traktowanie wychowanka z zapewnieniem mu autonomii i samodzielności. Zgodnie z tezą, iż każda jednostka ludzka jest swoistą indywidualnością i posiada wewnętrzne życie duchowe, zespolenie życia duchowego z kulturą daje wychowanie.
Streszczenie
Summary
Wprowadzenie / Introduction
1. ZWIĄZKI PEDAGOGIKI KULTURY Z KULTURĄ FIZYCZNĄ / CONNECTIONS BETWEEN PEDAGOGY OF CULTURE AND PHYSICAL CULTURE
1.1. Uwagi wstępne / Initial remarks
1.2. Istota pedagogiki kultury / Essence of pedagogy of culture
1.3. Rodowód i rozwój polskiej pedagogiki kultury / Pedigree and development of Polish pedagogy of culture
1.4. Prekursorzy polskiej pedagogiki kultury / Precursors of Polish pedagogy of culture
1.4.1. Pedagogika kultury w poglądach Bogdana Nawroczyńskiego / Pedagogy of culture in Bogdana Nawroczyński’s ideas
1.4.2. Sergiusz Hessen wobec pedagogiki kultury / Sergiusz Hessen and pedagogy of culture
1.4.3. Pedagogika kultury w twórczości Zygmunta Karola Mysłakowskiego / Pedagogy of culture in Zygmunt Karol Mysłakowski’s works
1.4.4. Pedagogika kultury w teorii Bogdana Suchodolskiego / Pedagogy of culture in Bogdan Suchodolski’s theory
1.4.5. Ryszard Wroczyński – pedagog społeczny bliski pedagogiki kultury / Ryszard Wroczyński – a social pedagogist close to pedagogy of culture 1.5. Prekursorzy pedagogiki kultury wobec kultury fizycznej / Attitude of precursors of pedagogy of culture towards physical culture
1.5.1. Sergiusz Hessen o wychowaniu fizycznym / Sergiusz Hessen on physical education
1.5.2. Bogdan Nawroczyński wobec wychowania fizycznego / Bogdan Nawroczyński and physical education
1.5.3. Wychowanie fizyczne według Bogdana Suchodolskiego / Physical education according to Bogdan Suchodolski
1.5.4. Stefan Wołoszyn o kulturze fizycznej / Stefan Wołoszyn on physical culture
1.5.5. Kultura fizyczna w poglądach pedagogicznych Ryszarda Wroczyńskiego / Physical culture in Ryszard Wroczyński’s pedagogical ideas
Konkluzje / Conclusions
2. KULTURA FIZYCZNA JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE / PHYSICAL CULTURE AS A SOCIAL PHENOMENON
2.1. Uwagi o kulturze / Comments on culture
2.2. Kontrowersje wobec pojęcia i istoty kultury fizycznej / Controversies about the notion and essence of physical culture
2.3. Nauka o kulturze fizycznej / Physical culture science
2.4. Cele i zakres nauk o kulturze fizycznej na przełomie XX i XXI wieku / Aims and fi eld of physical culture sciences at the turn of the 20th and the 21st century
3. WSPÓŁCZESNE WYCHOWANIE FIZYCZNE JAKO PODSTAWA KULTURY FIZYCZNEJ / CONTEMPORARY PHYSICAL EDUCATION AS THE BASIS FOR PHYSICAL CULTURE
4. PEDAGOGIKA KULTURY FIZYCZNEJ JAKO SUBDYSCYPLINA PEDAGOGICZNA / PEDAGOGY OF PHYSICAL CULTURE AS A PEDAGOGICAL SUBDISCIPLINE
4.1. Wprowadzenie / Introduction
4.2. Geneza i rozwój badań pedagogiki kultury fizycznej / Genesis and development of research in the fi eld of pedagogy of physical culture
4.3. Pedagogika kultury fizycznej – pogranicze nauk o wychowaniu i nauk o kulturze fizycznej / Pedagogy of physical culture – the borderland between pedagogical sciences and physical culture sciences
5. WYBRANE ZAGADNIENIA PEDAGOGIKI KULTURY FIZYCZNEJ / SELECTED ISSUES OF PEDAGOGY OF PHYSICAL CULTURE
5.1 Edukacja kulturalna i edukacja olimpijska / Cultural education and Olympic education
5.2. Wychowanie patriotyczne w edukacji fizycznej / Patriotic education in physical education
5.3. Społeczno-kulturowy wymiar aktywności fizycznej / Sociocultural dimension of physical activity
5.4. Sprawność fizyczna jako kategoria pedagogiczna / Physical fi tness as a pedagogical category
5.5. Fair play źródłem wartości społeczno-moralnych / Fair play as a source of social and moral values
5.6. Ewolucja zawodu nauczyciela wychowania fi zycznego / Profession of the PE teacher – evolution
ZAKOŃCZENIE / CONCLUSION
Piśmiennictwo / Bibliography
