Dydaktyka języków obcych. Wprowadzenie
Książka stanowi wprowadzenie do dyscypliny określanej mianem glottodydaktyki. Ma charakter podręcznika akademickiego, przygotowanego w formie wykładu uniwersyteckiego oraz w formacie aktywności dydaktyczno-pedagogicznych i studiów przypadku do zrealizowania na zajęciach o charakterze seminaryjno-konwersatoryjnym. W swojej koncepcji odnosi się do refleksyjnych nurtów kształcenia nauczycieli języków obcych, oferując użytkownikom publikacji osobiste doświadczanie na sobie współczesnych trendów i koncepcji glottodydaktycznych.
Zamieszczone w tomie studia przypadków i zadania odnoszą się do nauczania poszczególnych języków obcych, traktowanych jako element jednego ogólnego kształcenia językowego.
Zawartość książki skorelowana jest z wymaganiami sformułowanymi w obecnych i przygotowywanych standardach kształcenia nauczycieli. Odnosi się do treści skupionych w ramach ogólnej dydaktyki językowej i pedagogiki, które realizowane są na wszystkich specjalizacjach nauczycielskich prowadzonych w ramach neofilologii (anglistyk, germanistyk, romanistyk, iberystyk, italianistyk, rusycystyk), lingwistyk stosowanych i glottodydaktyki polonistycznej. Pod względem treści obejmuje całościowy przegląd rozwoju glottodydaktyki, zwracając uwagę na perspektywy i kierunki jej dalszego rozwoju.
Książka jest adresowana do studentów wszystkich ścieżek kształcenia nauczycieli języków obcych. Jej użytkownikami stają się tym samym studiujący specjalizacje nauczycielskie zarówno na studiach licencjackich, magisterskich, jak i kwalifikacyjnych podyplomowych w ramach wszystkich języków obcych obecnych w polskim systemie edukacyjnym.
„Na rynku polskich wydawnictw naukowych niewiele jest tego typu publikacji (może Janowskiej, Komorowskiej czy Pfeiffera), które można uznać za względnie kompleksowe, przy czym oceniany podręcznik wyróżnia się na tym tle in plus aktualnością i zakresem podejmowanych wątków problemowych. Postęp, jaki dokonał się przez minione kilka czy kilkanaście lat na gruncie omawianej dyscypliny, przesądza o tym, że zaproponowany wykład można uznać za nowe ujęcie problemu, wypełniające istotną lukę na rynku wciąż nielicznych podręczników akademickich dla przyszłych nauczycieli języków obcych.
Dydaktyka języków obcych autorstwa Przemysława Gębala niewątpliwie nosi cechy podręcznika akademickiego. To publikacja bardzo ciekawa, poznawczo wartościowa i potrzebna na etapie kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli języków obcych. Użyteczność tego opracowania docenią zwłaszcza ci czytelnicy, którzy mają utrudniony dostęp do źródeł innojęzycznych, tak z przyczyn logistycznych, jak i kompetencyjnych. W przedmowie do podręcznika autor celnie wymienia grupy adresatów jego wykładu: przyszłych i praktykujących nauczycieli języków obcych, w tym polskiego jako obcego, zamierzających nauczać bądź nauczających w różnych typach szkół i na różnych poziomach kształcenia, tak w edukacji formalnej, jak i pozaformalnej. Listę tę rozszerzyłabym o nauczycieli akademickich zajmujących się kształceniem przyszłych nauczycieli języków obcych. Dla nich również podręcznik może okazać się pomocą wielce użyteczną, zwłaszcza że został wzbogacony o komponent autorskich zadań/projektów, dzięki którym dużo łatwiej będzie osiągnąć zamierzenie autora, by jego praca przysłużyła się do „wykształcenia refleksyjnych praktyków, przygotowanych do uczenia się i podnoszenia swoich kompetencji zawodowych przez całe życie”.
Dr hab. Anna Jaroszewska, fragment recenzji
Wstęp 11
1. Języki obce w polskim kontekście edukacyjnym 17
1.1. Znaczenie i wartość komunikacyjna poszczególnych języków. Elementy polityki językowej 17
1.1.1. Narzędzia europejskiej polityki językowej 18
1.1.2. Definicje i charakterystyka polityki językowej 19
1.1.3. Czynniki i kryteria rozwoju polityki językowej 21
1.1.4. Polska polityka językowa 24
1.2. Nauczanie języków obcych w polskim systemie edukacyjnym 27
1.2.1. Założenia programowe kształcenia językowego w Polsce (od roku 2017) 30
1.2.2. Preferencje językowe Polaków i ich odzwierciedlenie w ofercie językowej systemu edukacyjnego 42
1.2.3. Wybrane rozwiązania w zakresie organizacji i realizacji kształcenia językowego w Polsce 47
1.2.3.1. Nauczanie języka polskiego jako drugiego 48
1.2.3.2. Zintegrowane nauczanie językowo-przedmiotowe Oddziały dwujęzyczne 51
2. Dydaktyka języków obcych jako dziedzina badań naukowych 54
2.1. Rodowód dydaktyki języków obcych 56
2.2. Wokół definicji dydaktyki języków obcych 56
2.3. Modelowanie koncepcji dyscypliny naukowej. Układy glottodydaktyczne 62
2.4. Tożsamość dydaktyki języków obcych 71
2.5. Główne obszary dydaktyki języków obcych 73
2.6. Metodologia badań (glotto)dydaktycznych 80
2.6.1. Cele poznawcze i aparat terminologiczny dydaktyki języków obcych 80
2.6.2. Metody i techniki badawcze 81
2.6.3. Współczesne badania glottodydaktyczne 88
2.6.3.1. Badania porównawcze 89
2.6.3.2. Badania historyczne 91
2.6.3.3. Badania etnograficzne 92
2.6.3.4. Badania neurobiologiczne i psychofizjologiczne 94
3. Główne nurty teoretyczne współczesnej dydaktyki języków obcych 98
3.1. W stronę konstruktywizmu 99
3.2. Konstruktywizm poznawczy 101
3.3. Konstruktywizm społeczno-kulturowy 102
3.4. Konstruktywizm neurobiologiczny 103
3.5. Konstruktywizm emocjonalny 105
3.6. Pedagogika konstruktywistyczna 106
3.7. Dydaktyka konstruktywistyczna 109
3.8. Pragmatyzm pedagogiczny 112
3.9. Teorie działania 113
3.10. W stronę działania w kontekście społecznym 113
3.11. Pedagogiczne podstawy współczesnej dydaktyki języków obcych 114
3.11.1. Pedagogika humanistyczna 114
3.11.2. Pedagogika emancypacyjna 116
3.11.3. Pedagogika postmodernizmu 118
4. Ku podejściu działaniowemu do uczenia się i nauczania języków obcych. Kierunki rozwoju i koncepcje współczesnej dydaktyki języków obcych 121
4.1. Podejścia dydaktyczne – metody nauczania – techniki nauczania 121
4.2. Dydaktyka komunikacyjna w teorii i praktyce edukacyjnej 122
4.2.1. Lingwistyczne podłoże podejścia komunikacyjnego 122
4.2.2. Programy komunikacyjne. Poziom progowy w nauczaniu języków obcych 123
4.2.3. Założenia pedagogiczne i dydaktyczne podejścia komunikacyjnego 126
4.2.4. Jednostka uczenia się / nauczania w podejściu komunikacyjnym. Planowanie zajęć 130
4.2.5. Osiągnięcia dydaktyki komunikacyjnej 133
4.2.6. Krytyka dydaktyki komunikacyjnej 134
4.3. Dydaktyka postkomunikacyjna 136
4.4. Dydaktyka działaniowa – rozważania teoretyczne i rozwiązania programowe 138
4.4.1. Podstawowe cele i założenia dydaktyki działaniowej 138
4.4.2. Podejście działaniowe czy zadaniowe? Nieścisłości terminologiczne 139
4.4.3. Filozofia podejścia działaniowego 140
4.4.4. Kompetencje ogólne i językowa kompetencja komunikacyjna 141
4.4.5. Profilowanie edukacji językowej. Sfery użycia języka 144
4.4.6. Działania językowe i ich podejmowanie w kontekście edukacyjnym 144
4.4.7. Skale biegłości językowej 150
4.4.8. Skala globalna autoewaluacji biegłości językowej 156
4.5. Dydaktyka działaniowa w praktyce edukacyjnej. Podejście zadaniowe i metoda projektów 160
4.5.1. Podejście zadaniowe 162
4.5.2. Praca metodą projektu 169
4.5.3. Podejście zadaniowe i praca metodą projektu w polskim kontekście kształcenia językowego 174
4.6. Europejskość dydaktyki działaniowej 177
4.7. Dydaktyka komunikacyjna i działaniowa w szkolnej edukacji językowej 178
5. Współczesne wyznaczniki dydaktyki języków obcych 180
5.1. Uczący się w centrum zainteresowania współczesnej dydaktyki języków obcych 180
5.2. Autorski model uczenia się i nauczania języków obcych w kontekście konstruktywistycznych koncepcji pedagogicznych 181
5.3. Uczenie się języków obcych jako wspieranie otwartości na różnorodność kulturową 184
5.3.1. Edukacja międzykulturowa w perspektywie pedagogicznej 186
5.3.2. Edukacja międzykulturowa i rozwijanie kompetencji międzykulturowej w nauczaniu języków obcych 188
5.3.3. Kultura/kultury w procesie dydaktycznym 194
5.3.4. Podejścia do nauczania kultury w kontekście nauczania języków obcych 195
5.3.5. Polska koncepcja glottopedagogiki międzykulturowej 200
5.3.6. Nauczanie międzykulturowe w europejskich standardach kształcenia językowego 201
5.3.7. Nauczanie międzykulturowe w kontekście kształcenia językowego – podstawowe założenia dydaktyczne 203
5.3.8. Metodyka nauczania międzykulturowego 211
5.3.9. Portfolio doświadczeń kulturowych. Autobiografia spotkań międzykulturowych 214
5.3.10. Ukryte (kulturowe) konteksty nauczania 215
5.3.11. Edukacja dla demokracji 218
5.3.12. Dydaktyka literatury 226
5.3.13. Zewnętrzna i wewnętrzna perspektywa nauczania międzykulturowego 229
5.4. Uczenie się języków obcych jako wspieranie różnojęzyczności 230
5.4.1. Wielojęzyczność w oficjalnych deklaracjach i zaleceniach europejskich 231
5.4.2. Od wielojęzyczności do różnojęzyczności 234
5.4.3. Dydaktyka wielo- i różnojęzyczności 237
5.4.4. Psycholingwistyczne modele wielo- i różnojęzyczności 239
5.4.5. Czynniki i strategie wspierające rozwój kompetencji różnojęzycznej w procesie dydaktycznym 242
5.4.6. Zintegrowana dydaktyka języków tercjalnych 246
5.4.6.1. Dydaktyka języków tercjalnych DaFnE 248
5.4.7. Interkomprehensja 254
5.4.7.1. Metodyka interkomprehensji 259
5.4.7.2. Materiały do nauczania interkomprehensji 261
5.4.7.3. Interkomunikacja 266
5.4.8. Otwarcie na języki 267
5.4.9. Bilans koncepcji dydaktyki wielojęzyczności 273
5.4.10. Europejska standaryzacja dydaktyki wielojęzyczności 276
5.4.11. Łączenie koncepcji dydaktyki wielojęzyczności w praktyce edukacyjnej 279
5.5. Nauczanie języków obcych jako przygotowywanie do kariery zawodowej 280
5.5.1. Ogólna dydaktyka językowa a dydaktyka języków obcych dla potrzeb zawodowych i specjalistycznych 280
5.5.2. Lingwistyczne podstawy dydaktyki języków dla potrzeb specjalistycznych i zawodowych 284
5.5.3. Badanie potrzeb językowych jako wyznacznik planowania procesu dydaktycznego w zakresie języków zawodowych i specjalistycznych 286
5.5.4. Ewolucja koncepcji nauczania języka dla potrzeb zawodowych 291
5.5.5. Metodyka nauczania języków dla potrzeb zawodowych i specjalistycznych 292
5.5.6. Zintegrowane kształcenie przedmiotowo-językowe (CLIL) 295
5.5.7. Język edukacji szkolnej jako odmiana języka specjalistycznego i istotne zagadnienie dla dydaktyki języka polskiego jako drugiego 297
5.5.8. Kompetencje miękkie a nauczanie języków dla potrzeb zawodowych i specjalistycznych 299
5.6. Nauczanie języków obcych jako przygotowywanie do efektywnego posługiwania się technologią informacyjno-komunikacyjną 303
5.6.1. Koncepcja CALL (Computer Assisted Language Learning) 303
5.6.2. Koncepcja MALL (Mobile Assisted Language Learning) 307
5.6.3. W stronę MALU (Mobile Assisted Language Use) 308
5.7. Nauczanie języków obcych jako wspieranie rozwoju osobistego 309
5.7.1. Coaching językowy – tutoring – peer-consulting 309
5.7.2. Metodyka edukacji spersonalizowanej 312
5.7.3. Relacja między coachem/tutorem a podopiecznym 315
5.8. Nauczanie języków obcych jako czynnik włączania społecznego 315
5.8.1. Założenia edukacji włączającej 316
5.8.1.1. Międzynarodowe deklaracje propagujące podejścia inkluzyjne 317
5.8.1.2. Od integracji do inkluzji 318
5.8.2. Wybrane założenia metodyki edukacji włączającej 320
5.8.3. Edukacja włączająca a nauczanie języka polskiego jako drugiego 323
5.8.4. Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i wynikające z nich trudności w uczeniu się języków 324
5.8.4.1. Uczący się niedosłyszący i niesłyszący 327
5.8.4.2. Uczący się niedowidzący (słabowidzący) i niewidomi 328
5.8.4.3. Uczący się dyslektyczni 329
5.8.4.4. Uczniowie szczególnie zdolni 332
6. Uczący się języków obcych w świetle współczesnych koncepcji psycholingwistycznych i dydaktycznych 336
6.1. Proces uczenia się w ujęciu neurobiologicznym 337
6.2. Uwarunkowania osobowościowe i indywidualne a proces efektywnego uczenia się języków obcych 341
6.2.1. Cechy i czynniki osobowościowe, temperament 342
6.2.2. Inteligencje 344
6.2.3. Style poznawcze, style uczenia się, strategie uczenia się 346
6.2.4. Zdolności i tzw. zdolności specjalne 350
6.2.5. Postawy, przekonania, wartości 351
6.2.6. Lęk językowy i gotowość komunikacyjna 352
6.2.7. Poczucie własnej wartości i samoocena. Czynniki motywacyjne 356
6.2.8. Savoir-être a efektywność uczenia się języków. Model SSAKK Macieja Smuka 358
6.3. Kompetentny uczący się na lekcji języka obcego. Model MAN (menedżer – artysta – naukowiec) Jolanty Sujeckiej-Zając 360
6.4. Dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym jako uczący się języków obcych. Wczesna edukacja językowa 364
6.4.1. Polska koncepcja kształcenia zintegrowanego 364
6.4.2. Argumenty przemawiające za wczesną edukacją językową 366
6.4.3. Założenia dydaktyczno-metodyczne wczesnej edukacji językowej 369
6.5. Młodzież jako uczący się języków obcych. Szkolna dydaktyka języków obcych 371
6.5.1. Charakterystyka młodzieży jako uczących się języków obcych 372
6.5.2. Zalecenia programowe szkolnego kształcenia językowego 375
6.5.3. Egzaminy językowe. Efekt zwrotny egzaminów 376
6.6. Dorośli uczący się języków obcych. Andragogika a nauczanie języków obcych 378
6.6.1. Koncepcja „uczenia się przez całe życie („life long learning”; LLL) 379
6.6.2. Charakterystyka dorosłych jako uczących się języków obcych 380
6.7. Seniorzy jako uczący się języków. Założenia i koncepcje glottogeragogiki 383
6.7.1. Od geragogiki do glottogeragogiki 383
6.7.2. Charakterystyka seniorów jako uczących się języków obcych 385
6.7.3. Cele edukacji językowej seniorów 388
6.7.4. Metodyka nauczania seniorów języków obcych 389
7. Nauczający języków obcych jako podmiot badań dydaktyki języków obcych 392
7.1. Kompetencje i umiejętności współczesnych nauczających języków obcych 394
7.2. Style dydaktyczne. Kierowanie klasą/grupą 401
7.2.1. Styl demokratyczny 401
7.2.2. Styl partycypacyjny 402
7.2.3. Styl konsultacyjny 402
7.2.4. Styl perswazyjny 403
7.2.5. Styl autorytarny 403
7.2.6. Styl laissez-faire 404
7.3. Subiektywne teorie nauczających 405
7.4. Nauczający jako refleksyjny praktyk 406
7.5. Koncepcje kształcenia nauczycieli 408
7.6. Dobrostan nauczającego 409
7.7. Europejskie standardy pedeutologiczne 416
7.7.1. Europejski profil kształcenia nauczycieli języków 416
7.7.2. Europejskie portfolio dla studentów – przyszłych nauczycieli języków 419
7.8. Elementy edukacji spersonalizowanej w kształceniu nauczycieli języków 422
7.9. Marka osobista nauczającego 427
8. Zakończenie 430
Literatura przedmiotu 432
Aneksy 461
